Sulat Monggol

Sulat Monggol
ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ
Tulang kinatha at isinulat ni Injinash, ika-19 na siglo
UriAlpabeto
Mga wikaWikang Monggol
LumikhaTata-tonga
Panahonc. 1204 – 1941 (karaniwang paggamit)
1941 – kasalukuyan (karaniwang paggamit sa Monggolyang Interyor; seremonyal na paggamit lamang sa Monggolya)
Mga magulang na sistema
Heroglipikong Ehipsiyo
  • Alpabetong Proto-Sinaitiko
    • Alpabetong Penisyo
      • Alpabetong Arameo
        • Alpabetong Siriako
          • Alpabetong Sogdiyano
            • Alpabetong Lumang Uyghur
              • Sulat Monggol
Mga anak na sistemaAlpabetong Manchu
  • Alpabetong Dagur
  • Alpabetong Sibe
Alpabetong Oirat (Sulat malinaw)
Alpabetong Buryat
Alpabetong Galik
Alpabetong Ebenki
ISO 15924Mong, 145
DireksyonItaas pababa
Alyas-UnicodeMongolian
Lawak ng Unicode
PAALALA: Maaaring naglalaman ang pahinang ito ng mga simbolong pamponetikong IPA.

Ang tradisyonal na sulat Monggol na kilala rin bilang Hudum Mongol bichig, ay ang unang sistema ng pagsulat na nilikha mismo para sa wikang Monggol, at ito ang pinakalaganap dati hanggang sa pagpapakilala ng Siriliko noong 1946. Kinaugaliang isinusulat ito nang patayo mula itaas pababa, pakanan sa pahina. Hinango mula sa alpabeto ng Lumang Uyghur, isa itong tunay na alpabeto, na may magkakahiwalay na titik para sa mga katinig at patinig. Inangkop ito para sa mga ibang wika gaya ng Oirat at Manchu. Patuloy na ginagamit ang mga alpabetong nakabatay sa klasikal na patayong script na ito sa Monggolya at Monggolyang Interyor upang isulat ang wikang Monggol, wikang Sibe at, sa eksperimentong paraan, wikang Ebenki.

Naging mabagal ang mga sistemang operatibo ng mga kompyuter sa pagpapatibay ng suporta para sa sulat Monggol; halos lahat ay nagkukulang sa suporta o nagkakaproblema sa pagpapakita ng teksto.

Kasaysayan

Ang tinatawag na Bato ni Genghis Khan o Estela ng Yisüngge, na may kinikilalang pinakamatandang inskripsiyon sa sulat Monggol.[1]:33

Binuo ang patayong sulat Monggol bilang pag-aangkop ng alpabeto ng Lumang Uyghur para sa wikang Monggol.[2]:545 Si Tata-tonga, isang eskribang Uyghur noong ika-13 siglo na nahuli ni Genghis Khan, ang naging responsable sa pagdala ng alpabetong Lumang Uyghur sa Talampas Monggol at sa pag-aangkop nito patungo sa anyo ng sulat Monggol.[3]

Mula sa ikapito at ikawalo hanggang ikalabinlima at ikalabing-anim na siglo, nagbukud-bukod ang wikang Monggol sa mga diyalektong timugan, silanganin at kanluranin. Ang mga pangunahing dokumento mula sa panahon ng wikang Gitnang Monggol ay: sa silanganing diyalekto, ang sikat na teksto Ang Sikretong Kasaysayan ng mga Monggol, mga monumento sa pakuwadradong sulat, mga materyales ng talahulunganang Tsino–Monggol ng ikalabing-apat na siglo at mga materyales ng wikang Monggol ng gitnang panahon sa transkripsiyong Tsino, atbp.; sa kanluraning diyalekto, mga materyales ng mga diksiyonaryong Arabe–Monggol at Persa–Monggol, mga tekstong Monggol sa transkripsiyong Arabe, atbp.[4](pp1–2) Ang mga pangunahing tampok ng panahon ay nawala ang ponemikong kahalagahan ng mga patinig na ï at i, na nagbuo sa ponemang i (sa diyalektong Chakhar, ang Pamantayang Monggol sa Monggolya Interyor, magkahiwalay pa rin ang mga patinig na ito); nawala ang mga interbokal na katinig na ɣ/g, b/w at nagsimula ang paunang proseso ng pagbubuo ng mahahabang patinig sa wikang Monggol; napanatili ang unang h sa maraming salita; nawala minsan ang mga kategoryang panggramatika, atbp. Nagpapaliwanag ang paglilinang sa panahong ito kung bakit kahawig ng patayong sulat Arabe ang sulat Monggol (sa partikular ang pagkakaroon ng sistema ng tuldok).[4](pp1–2)

Halimbawa

Islogan ng Wikipedia
Manuskrito Naka-type Unicode Transliterasyon
(unang salita)
ᠸᠢᠺᠢᠫᠧᠳᠢᠶᠠ᠂
ᠴᠢᠯᠦᠭᠡᠲᠦ ᠨᠡᠪᠲᠡᠷᠬᠡᠢ ᠲᠣᠯᠢ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠪᠣᠯᠠᠢ᠃ 		ᠸᠢ‍ wi/vi
‍ᠺᠢ‍ gi/ki
‍ᠫᠧ‍ pē/pé
‍ᠳᠢ‍ di
‍ᠶ᠎ᠠ⟨?⟩ y‑a o ‍ᠶᠠ ya
  • Transliterasyon: Wikipēdiya čilügetü nebterkei toli bičig bolai.
  • Siriliko: Википедиа чөлөөт нэвтэрхий толь бичиг болой.
  • Transkripsiyon: Vikipedia chölööt nevterkhii toli bichig boloi.
  • Pagsasalin: Wikipedia ang malayang ensiklopedya.

Galeriya

  • Decorative 'wrapped/folded' letters on a 2023 passport.: 159 : 160
    Dekoratibong titik na 'nakabalot/nakatupi' sa isang 2023 na pasaporte.[5](p159)[6](p160)
  • Kaligrapiyang Monggol ng ika-13 siglong gawa, Оюун Түлхүүр (Susi ng Katalinuhan)
    Kaligrapiyang Monggol ng ika-13 siglong gawa, Оюун Түлхүүр (Susi ng Katalinuhan)
  • Selyong imperyal ng Bogd Khan, s. 1911.
    Selyong imperyal ng Bogd Khan, s. 1911.
  • Pinaghalong tekstong Mantsu–Monggol sa iang Paiza.
    Pinaghalong tekstong Mantsu–Monggol sa iang Paiza.
  • Brotsadong Čoyijod Daginit, isang manuskrito noong ika-19 na siglo
    Brotsadong Čoyijod Daginit, isang manuskrito noong ika-19 na siglo
  • Aklat ni Jeremias, nailimbag noong 1840 sa Khodon, Siberya.
    Aklat ni Jeremias, nailimbag noong 1840 sa Khodon, Siberya.

Mga sanggunian

  1. ↑ Janhunen, Juha (2006-01-27). The Mongolic Languages [Ang Mga Wikang Monggol] (sa wikang Ingles). Routledge. ISBN 978-1-135-79690-7.
  2. ↑ Daniels, Peter T.; Bright, William (1996). The World's Writing Systems (sa wikang Ingles). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507993-7.
  3. ↑ Christian, David (1998). A History of Russia, Central Asia and Mongolia: Inner Eurasia from Prehistory to the Mongol Empire [Isang Kasaysayan ng Rusya, Gitnang Asya at Monggolya: Eurasyang Interyor mula Prehistorya hanggang Imperyong Monggol] (sa wikang Ingles). Wiley. p. 398. ISBN 978-0-631-20814-3.
  4. ↑ 4.0 4.1 Poppe, Nicholas (1974). Grammar of Written Mongolian [Balarila ng Nakasulat na Monggol] (sa wikang Ingles). Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-00684-2.
  5. ↑ Kara, György (2005). Books of the Mongolian Nomads: More Than Eight Centuries of Writing Mongolian [Mga Aklat ng mga Lagalag na Monggol: Mahigit Walong Siglo ng Pagsusulat ng Monggol] (sa wikang Ingles). Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. ISBN 978-0-933070-52-3.
  6. ↑ Shepherd, Margaret (2013-07-03). Learn World Calligraphy: Discover African, Arabic, Chinese, Ethiopic, Greek, Hebrew, Indian, Japanese, Korean, Mongolian, Russian, Thai, Tibetan Calligraphy, and Beyond [Matuto ng Kaligrapiya ng Mundo: Tuklasin ang Kaligrapiyang Aprikano, Arabe, Tsino, Etiyope, Griyego, Ebreo, Indiyano, Hapones, Koreano, Monggol, Ruso, Taylandes, Tibetano, at Higit pa] (sa wikang Ingles). Clarkson Potter/Ten Speed. ISBN 978-0-8230-8230-8.