Kabupatén Bandung

Lambang Kabupatén Bandung
Makam para Bupati Bandung (Taun 1918) Kabupatén Bandung Kabupatén Bandung (Jawa) Show map of Jawa Kabupatén Bandung Kabupatén Bandung (Indonésia) Show map of Indonésia
Peta lokasi Kabupatén Bandung
Motto	Répéh Rapih Kerta Raharja
Propinsi	Jawa Kulon
Ibukota	Soréang
Lega Wilayah	1.762,39 km²
Kordinat	7°01′16″S 107°31′47″E / 7.0212°S 107.5296°E / -7.0212; 107.5296Koordinat: 7°01′16″S 107°31′47″E / 7.0212°S 107.5296°E / -7.0212; 107.5296
Pangeusi  · Jumlah  · Kapadetan	2.943.283 (2006) 1.670 jiwa/km²
Administratif  · Kacamatan  · Désa/kal	31 266 désa 9 kalurahan
Dasar hukum	-
Tanggal	-
Bupati	H. M. Dadang Supriatna, S.I.P., M.Si.
Wakil Bupati	H. Sahrul Gunawan, S.E.
Kode aréa	022
DAU	Rp. -
Ramatloka: bandungkab.go.id

Kabupatén Bandung (aksara Sunda: ᮊᮘᮥᮕᮒᮦᮔ᮪ ᮘᮔ᮪ᮓᮥᮀ) mangrupa hiji kabupatén di Propinsi Jawa Barat, Indonesia. Ibukotana nyaéta Soréang. Ieu kabupatén wawatesan jeung Kabupatén Sumedang di beulah kalér, Kabupatén Garut di beulah wétan kidul, Kota Bandung di beulah kulon kalér, sarta Kabupatén Bandung Kulon di beulah kulon. Kabupatén Bandung ngawengku 31 kacamatan, nu kabagi deui kana sababaraha désa jeung kalurahan. Puseur pamaréntahanana di Kacamatan Soréang.

Saméméh Kabupatén Bandung nangtung, daérah Bandung dikenal ku sebutan "Tatar Ukur". Nurutkeun naskah Sadjarah Bandung, Tatar Ukur kaasup daérah Karajaan Timbanganten jeung ibu kota Tegalluar. Pamaréntahan éta aya di handapeun dominasi Karajaan Sunda-Pajajaran. Ti pertengahan abad ka-15, Karajaan Timbanganten diperintah sacara turun temurun ku Prabu Pandaan Ukur, Dipati Agung, jeung Dipati Ukur.^[1]

Dina jaman pamaréntahan Dipati Ukur, Tatar Ukur mangrupakeun hiji wilayah anu kacida lega, nagwincik sabahagian gedé wilayah Jawa Kulon, anau ngawincik salapan daérah amu disebut "Ukur Sasanga". Sanggeus Karajaan Sunda-Pajajaran runtuh (1579/1580) akibat gerakan Pasukan Banten dina usaha nyebarkeun agama Islam di daérah Jawa Kulon, Tatar Ukur jadi wilayah kakuasaan Karajaan Sumedang Larang, panerus Karajaan Pajajaran. Karajaan Sumedang Larang diadegkeun jeung diperéntah kahiji kali ku Prabu Geusan Ulun dina taun (1580-1608), jeung ibu kota di Kutamaya, hiji tempat anu perenahna di beulah kulon Kabupatén Sumedang ayeuna. Wewengkon kakuasaan karajaan éta ngawengku daérah anu saterusna disebut Priangan, iwal daérah Galuh (kiwari ngaranna Ciamis).^[1]

Nalika Karajaan Sumedang Larang diperéntah ku Radén Suriadiwangsa, anak téré Geusan Ulun ti Ratu Harisbaya, Sumedang Larang jadi daérah kakuasaan Mataram ti taun 1620. Ti saprak éta setatus Sumedang Larang robah ti karajaan jadi Kabupatén jeung ngaran Kabupatén Sumedang. Mataram ngajadikeun Priangan minangka wewengkon pertahananna dibagi ku urang Kulon ngalawan kamungkinan serangan Pasukan Banten jeung atawa Kompeni nu aya di Batavia, sabab Mataram aya di handap pamaréntahan Sultan Agung (1613-1645) mumusuhan jeung Kompeni jeung konplik jeung Kasultanan Banten.^[1]

Pikeun nalingakeun wilayah Priangan, Sultan Agung ngangkat Radén Aria Suradiwangsa jadi Bupati Wedana (Bupati Kepala) di Priangan (1620-1624), kalayan boga pangajen jeung gelar Pangéran Rangga Gempol Kusumadinata, kasohor ku sebutan Rangga Gempol I. Taun 1624 Sultan Agung maréntahkeun Rangga Gempol I pikeun ngéléhkeun daérah Sampang (Madura). Ku kituna, jabatan Bupati Wedana Priangan diwakilan ku adi Rangga Gempol I Pangéran Dipati Rangga Gedé. Teu lila saeunggeus Pangéran Dipati Rangga Gedé ngajabat salaku Bupati Wedana, Sumedang diserang ku Pasukan Banten. Sabab sabagéan pasukan Sumedang indit ka Sampang, Pangéran Dipati Rangga Gedé teu bisa nungkulan serangan éta.^[1]

Akibatna, manéhna narima sanksi politis ti Sultan Agung. Pangéran Dipati Rangga Gedé ditahan di Mataram. Jabatan Bupati Wedana Priangan dipasrahkeun ka Dipati Ukur, kalawan syarat éta kudu bisa ngarebut Batavia tina kakawasaan Kompeni. Taun 1628 Sultan Agung maréntahkeun Dipati Ukur pikeun mantuan pasukan Mataram nyerang Kompeni di Batavia. Sanajan kitu, serangan éta ngalaman gagal. Dipati Ukur sadar yén konsékuénsi tina kagagalan éta bakal meunang hukuman anu ditarima ku Pangéran Dipati Rangga Gedé, atawa hukuman anu leuwih beurat deui. Ku sabab kitu, Dipati Ukur katut para pengikutna ngahalangan Mataram. Saeunggeus panyerangan ngalawan Kompeni gagal, maranéhna henteu datang ka Mataram ngalaporkeun kagagalan tugasna.^[1]

Kajadina pembangkangan Dipati Ukur katut para pengikutna kamungkinan sababna nyaéta sabab pihak Mataram hésé pikeun ngawasi daérah Priangan sacara langsung, ku lantaran jauhna jarak antara Pusat Karajaan Mataram jeung daérah Priangan. Sacara téoritis, lamun daérah éta jauh ti pusat kakuasaan, maka kakuasaan pusat di daérah éta pisan lemah. Sanajan kitu, ku ayana bantuan sababaraha kepala daérah di Priangan, pihak Mataram tungtungna bisa ngaleungitkeun pabarontakan Dipati Ukur. Numutkeun Sajarah Sumedang (babad), Dipati Ukur katangkap di Gunung Lumbung (daérah Bandung) dina taun 1632. Sanggeus "pabarontakan" Dipati Ukur dianggap lekasan, Sultan Agung nyerahkeun jabatan Bupati Wedana Priangan ka Pangeran Dipati Rangga Gedé anu geus dibébaskeun ti manéhna. Salian ti éta ogé dilaksanakeun réorganisasi pamaréntahan di Priangan pikeun nyetabilkeun situasi jeung kaayaan di daérah éta. Daérah Priangan di luar Sumedang jeung Galuh dibagi jadi tilu Kabupatén, nyaéta Kabupatén Bandung, Kabupatén Parakanmuncang jeung Kabupatén Sukapura, kalawan cara ngangkat tilu kepala daérah ti Priangan anu dianggap geus berjasa numpas pabarontakan Dipati Ukur.^[1]

Katilu jelema kepala daérah anu dimaksud nyaéta Ki Astamanggala, Umbul Cihaurbeuti diangkat jadi Mantri Agung (bupati) Bandung ku pangajén jeung gelar Tumenggung Wiraangunangun, Tanubaya jadi bupati Parakanmuncang, jeung Ngabehi Wirawangsa jadi bupati Sukapura ku pangajén jeung gelar Tumenggung Wiradadaha. Katilu urang dilantik sacara babarengan dumasar kana "Piagem Sultan Agung", anu dikaluarkeun dina dinten Saptu tanggal 9 Muharam Taun Alip (penanggalan Jawa). Ku kituna, tanggal 9 Muharam Taun Alip henteu ngan mangrupa poé jadi Kabupatén Bandung, tapi sakaligus jadi Kabupatén Sukapura jeung Kabupatén Parakanmuncang.^[1]

Ngadegna Kabupatén Bandung, artina di daérah Bandung aya parobahan, utamana dina widang pamaréntahanna. Daérah anu mimiti jadi bagian (bawahan) ti pamaréntah pamaréntahan (Karajaan Sunda-Pajararan saterusna Sumedang Larang) kalawan setatus anu teu jelas, robah jadi daérah ku setatus administratip anu jelas, nyaéta Kabupatén. Kawas bupati katilu diangkat di puseur pamaréntahan Mataram, maranéhna balik deui ka daérah masing-masing. Sajarah Bandung (naskah) nyebutkeun yén Bupati Bandung Tumeggung Wiraangunangun jeung pengikutna ti Mataram balik ka Tatar Ukur. Kahiji kali maranéhna datang ka Timbanganten. Di dinya Bupati Bandung meunang 200 cacah. Saterusna Tumenggung Wiraangunangun dibarengan ku rakyatna mgawangun Krapyak, hiji tempat anu perenahna di pasisian Wahangan Citarum deukeut muara Wahangan Cikapundung (daérah pasisian Kabupatén Bandung bagian kidul) salaku ibukota Kabupatén. Salaku daérah puser Kabupatén Bandung, Krapyak jeung daérah sabudeureunana disebut Bumi Tatar Ukur Gedé.^[1]

Wewengkon administratip Kabupatén Bandung di handap pangaruh Mataram (nepi ahir abad ka-17), teu dipikanyaho sacara pasti, sabab sumber akurat anu ngandung data ngeunaan hal éta teu atawa acan kapanggih. Nurutkeun sumber pribumi, data tahap awal Kabupatén Bandung ngawengku sababaraha daérah, antara lain Tatar Ukur, kaasup daérah Timbanganten, Kahuripan, Sagarahérang, jeung sajabana ti Tanah Medang.

Bisa jadi, daérah Priangan di luar wilayah Kabupatén Sumedang, Parakanmuncang, Sukapura jeung Galuh, nu deui jadi wilayah Tatar Ukur (Ukur Sasanga) dina mangsa pamaréntahan Dipati Ukur, mangrupa wilayah administratip Kabupatén Bandung waktu éta. Mun dugaan ieu bener, maka Kabupaten Bandung jeung ibu kota Krapyak, wilayahna ngawengku daérah Timbanganten, Gandasoli, Adiarsa, Cabangbungin, Banjaran, Cipeujeuh, Majalaya, Cisondari, Rongga, Kopo, Ujungberung jeung sajabana, kaasup daérah Kuripan, Sagarahérang jeung Tanahmedang.^[1]

Kabupatén Bandung minangka salah sahiji Kabupatén anu ngawangun Pamaréntahan Karajaan Mataram, sarta béda ti handap pangaruh kakawasaan pamaréntahan éta, maka pamaréntahan Kabupatén Bandung miboga sistim pamaréntahan Mataram. Bupati miboga sababaraha jinis simbol kakawasaan, pangawal husus jeung perajurit bersenjata. Simbol jeung atribut éta nambahan gedé jeung kuatna kakawasaan sarta pangaruh Bupati pikeun rahayatna. Gedéna kakawasaan jeung kakuasaan jeung pangaruh bupati, nyaéta ditunjuk ku anu miboga hak-hak istiméwa anu biasa dipilik ku raja. Hak-hak anu dimaksud nyaéta hak ngawariskeun jabatan, hak mawaan pajeg dina wentuk duit jeung barang, hak meunangkeun tanaga gawé (ngawula), hak moro, sarta hak ngadili.^[1]

Kalayan panjagaan anu leuwih gedé ti panguasa Mataram, maka henteu heran upama waé jaman éta Bupati Bandung hususna jeung Bupati Priangan umumna boga kakawasaan kawas raja. Manéhna boga kakawasaan pinuh ka rahayat jeung daérahna. Sistim pamaréntahan jeung gaya hirup bupati mangrupa miniatur tina kahirupan keraton. Dina ngajalankeun tugasna, bupati dibantuan ku pajabat-pajabat bawahanna, kawas patih, jaksa, penghulu, demang atawa kepala cutak (kepala distrik), camat (pembantu kepala distrik), patinggi (lurah atawa kepala desa) jeung lain sajabana.^[1]

Kabupatén Bandung aya di handap pangaruh Mataram nepi ka ahir taun 1677. Saterusna Kabupatén Bandung asup ka Kompeni. Hal éta lumangsung akibat perjanjian Mataram - Kompeni (perjanjian kahiji) tanggal 19-20 Oktober 167 handap kakuasaan Kompeni (1677-1799), Bupati Bandung jeung Bupati lianna di Priangan tetep jadi panguasa pangluhurna di Kabupatén, henteu patrali jeung birokrasi Kompeni. Sistim pamaréntahan Kabupatén dina dasarna teu ngalaman parobahan, sabab Kompeni ngan ngabutuhkeun supaya bupati ngaku kakawasaan Kompeni, kalayan jaminan ngahasilkeun hasil-hasil bumi nu tangtu ka VOC. Dina hal ieu bupati teu bisa ngayakeun hubungan pulitik jeung dagang jeung pihak séjén. Hiji hal anu robah nyaéta jabatan bupati wedana dileungitkeun. Salaku gantina, Kompeni ngangkat Pangéran Aria Cirebon salaku pangawas (opzigter) daérah Cirebon - Priangan (Cheribonsche Preangerlandan).^[1]

Salah sahiji kawajiban utama Bupati ka kompeni nyaéta ngalaksanakeun melak tutuwuhan, utamana kopi jeung kudu nyerahkeun hasil pepelakanna. Sistim pepelakan ieu wajib disebut Preangerstelsel. Samentara éta bupati wajib ngajaga kaamanan jeung katertiban wewengkon kakawasaanna. Bupati ogé henteu bisa ngangkat atawa ngalurkeun pajabat bawahan bupati tanpa nimbang Bupati Kompeni atawa panguasa Kompeni di Cirebon. Ngarah bupati bisa ngalaksanakeun kawajiban anu disebut ahir kalawan alus, pangaruh bupati dina widang kaagamaan, kaasup panghasilan tina widang éta, kawas zakat fitrah teu diganggu, boh bupati boh rahayat (petani) meunang bayaran pikeun panyerahan kopi anu gedéna ditangtukeun ku Kompeni.^[1]

Nepi ahirna kakauasaan Kompeni - VOC ahir taun 1779, Kabupatén Bandung ngabogaan ibukota di Krapyak. Salila éta Kabupatén Bandung diperéntah sacara turun timurun ku genep urang bupati. Tumenggung Wiraangunangun (mangrupakeun bupati kahiji) angkatan Mataram anu maréntah nepi ka taun 1681. Lima bupati séjénna nyaéta bupati angkatan Kompeni, nyaéta Tumenggung Ardikusumah anu maréntah taun 1681-1704, Tumenggung Anggadireja I (1704-1747), Tumenggung Anggadireja II (1747)- , R. Anggadireja III kalayan pangajén jeung gelar R. A. Wiranatakusumah I (1763-1794) jeung R. A. Wiranatakusumah II nu maréntah ti taun 1794 nepi ka taun 1829. Dina mangsa pamaréntahan Bupati R. A. Wiranatakusumah II, ibu kota Kabupatén Bandung dipindahkeun ti Krapyak ka Kota Bandung.^[1]

Kabupatén Bandung wedal ku ayana Piagem Sultan Agung Mataram, dina ping 9 Muharram taun Alif atawa poé Saptu ping 20 April 1641 Masehi. Bupati munggaranana nyaéta Tumenggung Wiraangunangun (1641-1681 M). Dina bukti sajarah kasebut, ditetepkeun yén 20 April minangka poé jadi Kabupatén Bandung. Kalungguhan bupati saterusna diganti ku Tumenggung Nyili nu mangrupa salah saurang putrana. Tapi Nyili henteu lila nyekel kalungguhan kasebut milu ka Sultan Banten. Kalungguhan bupati saterusna dituluykeun ku Tumenggung Ardikusumah, saurang Dalem Ténjolaya (Timbanganten) dina taun 1681-1704.^[2]

Saterusna kalungguhan Bupati Kabupatén Bandung ti R. Ardikusumah disérénkeun ka putrana R. Ardisuta anu diangkat taun 1704 sanggeus Pamaréntah Hindia Walanda ngayakeun pasamoan jeung para bupati sa-Priangan di Cirebon. R. Ardisuta (1704-1747) kakoncara kalawan wasta Tumenggung Anggadiredja I sanggeus wafat manéna osok disebut Dalem Gordah. Minangka gagantina diangkat putra pangkolotna Demang Hatapradja anu boga gelar Anggadiredja II (1707-1747).^[2]

Dina mangsa Pamaréntahan Anggadiredja III (1763-1794) Kabupatén Bandung dihijikeun jeung Timbanganten, sumawonten dina taun 1786 man hnangasupkeun Batulayang ka jero pamaréntahanana. ogé dina mangsa Pamaréntahan Adipati Wiranatakusumah II (1794-1829) ieu pisan puseur dayeuh Kabupatén Bandung dipindahkeun ti Karapyak (Dayeuhkolot) ka sisi walungan Cikapundung atawa alun-alun Dayeuh Bandung ayeuna. Pindahna puseur dayeuh éta dumasar kana paréntah ti Gubernur Jenderal Hindia Walanda Daendels ping 25 Mei 1810,kalawan alesan wewengkon anyar kasebut diajen bakal mikeun prospék anu mending ka hal mekar wilayah kasebut.^[2]

Sanggeus sirah pamaréntahan dicekel ku Bupati Wiranatakusumah IV (1846-1874),puseur dayeuh Kabupatén Bandung ngembang pesat sarta manéhna dipikawanoh minangka bupati anu progrésip. manéhna ka koncara jalma anu ngabogaan rencana hadé Kabupatén Bandung,anu disebut Negorij Bandoeng. taun1850 manghaa ndegkeun pendopo Kabupatén Bandung sarta Masjid Agung. Saterusna manéhna ngawangunan Sakola Raja (Atikan Guru) sarta ngadegkeun sakola keur para menak (Opleiding School Voor Indische Ambtenaaren). Luhur jasa-jasa na dina ngawangun Kabupatén Bandung di saniskanten widang manéna meunangkeun pangajen ti Pamaréntah Hindia Walanda mangrupa Béntang Jasa, ku kituna balaréa nelahan na kalawan sebutan Dalem Béntang.^[2]

Dina mangsa pamaréntahan R. Adipati Kusumahdilaga, rél sepur mimiti diwangun, benerna ping 17 Méi 1884. Kalawan asupna rél sepur ieu puseur dayeuh Bandung beuki ramé. Nu nyicingan na lain ngan pribumi, bangsa Éropa, sarta Cina ogé mimiti cicing di puseur dayeuh, akibat na perékonomian Dayeuh Bandung beuki maju. Sanggeus wafat gagantina diangkat R.A.A. Martanegara, bupati ieu ogé kakoncara minangka perencana dayeuh anu hadé. Martanegara ogé dianggap sanggem ngusikkeun rahayat na keur aktip jadi pamilon dina nata wilayah kumuh barobah kaayaan padumukan anu merenah. Dina mangsa pamaréntahan R.A.A. Martanegara (1893-1918) ieu atawa benerna dina ping 21 Pébruari 1906, Dayeuh Bandung minangka puseur dayeuh Kabupatén Bandung robah statusna barobah jadi Gementee (Kotamadya).^[2]

Periode saterusna Bupati Bandung dijabat ku Aria Wiranatakusumah V (Dalem Haji) anu nyekel kalungguhan salila 2 période,kahiji taun1912-1931 minangka bupati anu ka-12 sarta saterusna taun1935-1945 minangka bupati anu ka-14. Dina periode taun1931-1935 R.T. Sumadipradja nyekel kalungguhan minangka Bupati ka-13. Selanjutnya bupati ka-15 nyaéta R.T.E. Suriaputra (1945-1947) sarta gagantina nyaéta R.T.M. Wiranatakusumah VI landian Aom Male (1948-1956), saterusna digantian ku R. Apandi Wiriadipura minangka bupati ka-17 anu dijabatnya ngan sataun(1956-1957).^[2]

Bupati saterusna nyaéta Letkol. R. Memet Ardiwilaga (1960-1967). Saterusna dina mangsa transisi (Orde Lila ka Orde Anyar) dituluykeun ku Kolonél Masturi. Dina mangsa Pupuhu Kolonél R.H. Lily Sumantri kacatet kajadian butuh yaktos rencana pamindahan puseur dayeuh Kabupatén Bandung anu mimitina aya di Kotamadya Bandung ka Wilayah Hukum Kabupatén Bandung, nyaéta wewengkon Balééndah. Peletakan batu kahijina dina ping 20 April 1974, nyaéta dina waktu poé Jadi Kabupatén Bandung anu ka-333. Rencana pamindahan puseur dayeuh kasebut nerus nepi kalungguhan bupati dicekel ku Kolonél R. Sani Lupias Abdurachman (1980-1985).^[2]

Luhur wiwaha sacara fisik géograpis,wewengkon Balééndah henteu matak bisa keur dijadikeun minangka puseur dayeuh kabupatén, mangka sabot kalungguhan bupati dicekel ku Kolonél H.D. Cherman Affendi (1985-1990), puseur dayeuh Kabupatén Bandung pindah ka lokasi anyar nyaéta kacamatan Soréang. di sisi jalan gedé Soréang,benerna di Désa Pamekaran ieu pisan diwangun Pusat Pamaréntahan Kabupatén Bandung salega 24 héktar, kalawan mintonkeun arsitektur has gaya Priangan. Pangwangunan perkantoran anu tacan bérés sakumna na dituluykeun ku bupati saterusna nyaéta Kolonél H.U. Djatipermana, ku kituna pangwangunan kasebut ngabutuhkeun waktu ti taun1990 nepi 1992.^[2]

Ping 5 Desember 2000, Kolonél H. Obar Sobarna,S.I.P. kapeto ku DPRD Kabupatén Bandung barobah kaayaan Bupati Bandung kalawan direndengan ku Drs. H. Eliyadi Agraraharja minangka Wawakil Bupati. Saprak éta, Soréang bener-bener dikadudukankeun barobah kaayaan pusat pamaréntahan. Dina taun 2003 sakabéh aparat wewengkon, ogé Dines Pagawéan Umum, Dines Perhubungan, Dines Kabérésihan, Kantor BLKD, sarta Kantor Diklat, geus resmi ngantor jeung mancén di kompleks perkantoran Kabupatén Bandung. Dina période pamaréntahan Obar Sobarna, anu kahiji diwangun nyaéta Stadion Olahraga, nyaéta Stadion Si Jalak Harupat. Stadion ieu mangrupa stadion bertaraf internasional anu barobah kaayaan kareueus balaréa Kabupatén Bandung. sajaba ti eta, dumasar aspirasi balaréa anu diperkuat ku Undang-Undang Nomer 22 taun1999, Dayeuh Administratif Cimahi robih statusna barobah kaayaan kota otonom.^[2]

Ping 5 Desember 2005, Obar Sobarna nyekel kalungguhan Bupati Bandung kadua kalina direndengan ku H. Yadi Srimulyadi minangka wawakil bupati, ngaliwatan prosés pamilihan langsung. Dina mangsa pamaréntahan anu kadua ieu, dumasar kana dinamika balaréa sarta dirojong ku kahayang panalungtikan sarta pengkajian ti 5 paguron luhur, sacara yuridis Kabupatén Bandung Kulon babarengan kalawan kaluarna Undang-Undang Nomer 12 taun 2007 ngeunaan Pembentukan Kabupatén Bandung Kulon di Propinsi Jawa Kulon. puseur dayeuh Kabupatén Bandung Kulon tempatna Kacamatan Ngamprah. Bupati Bandung Kulon mangsa kalungguhan 2008-2013 nyaéta Abubakar^[2].

Lambang wangun perisai dibagi kana opat bahagian, nyaéta:^[1]

• Bahagian katuhu luhur anu latarna kon ngemas

Kalayan gambar gunung (GunungTangkuban Parahu) warnana héjo, ngagambarkeun yén Kabupatén Bandung termasyhur sabab tanahna anu subur di daérah gunung-gunung, jeung salaku ciri gunung Tangkuban Parahu anu kasohor ku legenda Sangkuriang.

• Bahagian melintang bergerigi

Mangrupakeun wentuk bendungan kokoh anu kuat warnana hideung. Ngalambangkeun masarakat Kabupatén Bandung ngabogaan pendirian anu kokoh jeung kuat, boh sacara pisik dina ngébréhkeun hawa napsu.

• Tangkal kina warna héjo jeung latar tukangna beureum

Ngalambangkeun di Kabupatén Bandung kumaha ogé cai, boh cai boh cai walungan. Kabupatén Bandung di lintasi ku walungan Citarum, walungan Cikapundung, jeung walungan-walungan leutik lianna. Kabupatén Bandung danau/situ Patenggang, Situ Cileunca, Situ Lémbang, Situ Ciburuy, jeung situ-situ lianna.

• Dihandap perisai aya tulisan dina pita konéng

REPEH RAPIH KERTARAHARJA

REPEH:

Suasana kahirupan anu aman jeung tentrem.

RAPIH:

Suasana kahirupan anu rukun jeung tartib dina lingkungan anu beresih, séhat jeung asri.

KERTARAHARJA:

Tatanan kahirupan anu sejahtera lahir jeung batin sacara saimbang, adil jeung merata.

“Ngawujudkeun Kabupatén Bandung Maju, Mandiri, jeung Kompetitif, ngaliwatan Tata Pamaréntahan anu hadé jeung Ngahijikeun Pangwangunan Désa, Dumasar Agama, Budaya jeung Wawasan Lingkungan”^[3]

Pikeun ngawujudkeun visi di luhur, perlu ditetepkeun hiji misi anu kudu diperhatikeun kalawan taliti, di mana pancén anu dilaksanakeun ku Pamaréntah Kabupatén Bandung nyaéta:

1. Ningkatkeun profesionalisme birokrasi;
2. Ngaronjatkeun kualitas SDM (atikan jeung kaséhatan) dumasar kana kaimanan jeung taqwa sarta ngamumulé budaya Sunda;
3. Nguatkeun pangwangunan désa;
4. Ningkatkeun kaamanan jeung katartiban régional;
5. Ningkatkeun kasadiaan infrastruktur jeung integrasi tata rohang wilayah;
6. Ngaronjatkeun ékonomi rayat anu kompétitif;
7. Mulangkeun kasaimbangan lingkungan jeung ngalaksanakeun pangwangunan anu nuluy.^[3]

• Tumenggung Wiraangunangun (1632 – 1681)
• Tumenggung Ardikusumah (1681 – 1704)
• Tumenggung Anggadireja I (1704 – 1747)
• Tumenggung Anggadireja II (1747 – 1763)
• R. Anggadireja III (R Wiranatakusumah I) (1763 – 1794)
• R. A. Wiranatakusumah II (1794 – 1829)
• R. Wiranatakusumah III (1829 – 1846)
• R. Wiranatakusumah IV (1846 – 1874)
• R. A. Kusumahdilaga (1874 – 1893)
• R. A. A. Martanegara (1893 – 1918)
• R. H. A. A. Wiranatakusumah V (1920 – 1931) & (1935 – 1945)
• R. T. Hasan Sumadipradja (1931 – 1935)
• R. T. E. Suriaputra (1945 – 1947)
• R. T. M. Wiranatakusumah VI (1947 – 1956)
• R. Apandi Wiradiputra (1956 – 1957)
• R Memed Ardiwilaga (1960 – 1967)
• Masturi (1967 – 1969)
• R. H. Lily Sumantri (1969 – 1975)
• Sani Lupias Abdurachman (1980 – 1985)
• H. D. Cherman (1985 – 1990)
• H. U. Hatta Jatipermana (1990 – 2000)
• H. Obar Sobarna (2000 – 2010)
• H. Dadang Nasser (2010 – 2015) & (2016 – 2021)^[4]
• H. M. Dadang Supriatna (2021 - ayeuna)

Kabupatén Bandung sacara géograpis ayana dina koordinat 107o14'-107o56' Bujur Wétan sarta 6o49'-7o18' Lintang Kidul. Kabupatén Bandung mangrupa wewengkon dataran luhur anu lerengna antara 0-8%, 8-15% nepi ka luhur 45%. ^[5] Wates-wates Kabupatén Bandung nyaéta:

Kalér	Kabupatén Bandung Kulon, Kota Bandung, jeung Kabupatén Sumedang
Wétan	Kabupatén Sumedang jeung Kabupatén Garut
Kidul	Kabupatén Garut jeung Kabupatén Cianjur
Kulon	Kabupatén Bandung Barat, Kota Bandung, jeung Kota Cimahi

Sabagéan gedé lahan di Kabupatén Bandung dijadikeun lahan pikeun budidaya tatanén, nyaéta 53,22% tina legana. Jumlahna 176.238,67 Ha. Guna lahan séjénna, nyaéta kawasan lindung 33,83%, kawasan budidaya non pertanian 12,44%, sarta wewengkon séjén 0,51%.^[6] Hasil ieu nuduhkeun yén sabagéan gedé wewengkon Kabupatén Bandung masih aya dina wangun wewengkon ruang terbuka, dimana éta bisa nyerep limpasan hujan anu ngahontal 2.000-3.500 mm per taun. Dumasar wewengkon lahan terbuka di Kabupatén Bandung, boh mangrupa kawasan lindung boh wewengkon budidaya, lahan di Kabupatén Bandung miboga kamampuhan nyerep cai saloba 0,793-2,115 miliar méter kubik per taun. Poténsi wewengkon DAS Lamun dikokolakeun kalawan bener, ieu cai bisa dioptimalkeun minangka cara ngadalikeun banjir dina usum puncak usum hujan.^[7]

Daérah seserepan cai di Kabupatén Bandung dibagi kana 5 katégori, nyaéta wewengkon DAS utama, DAS tambahan, wewengkon seserepan hartina, wewengkon ngaleupaskeun cai taneuh, sarta wewengkon impermeabel. Daérah utama di Kabupatén Bandung lokasina lolobana aya di beulah kidul, di antarana di Kacamatan Rancabali, Kacamatan Pasirjambu, jeung Kacamatan Ciwidey. Sedengkeun wewengkon kedap cai di Kabupatén Bandung aya di Kacamatan Kutawaringin. Daérah pembuangan cai taneuh di Kabupatén Bandung ayana di Kacamatan Margahayu, Kacamatan Katapang, Kacamatan Bojongsoang, Kacamatan Balééndah, Kacamatan Rancaékék, Kacamatan Solokanjeruk, jeung Kacamatan Majalaya. Ku alatan éta, dina usum hujan, wewengkon di kacamatan mindeng ngalaman masalah caah sabab mangrupa wewengkon pikeun ngaleupaskeun cai taneuh.^[7]

Kabupatén Bandung sacara géografis ayana dina koordinat 107o14'-107o56' Bujur Wétan sarta 6o49'-7o18' Lintang Kidul. Kabupatén Bandung mangrupa wewengkon dataran luhur anu léréngna antara 0-8%, 8-15% nepi ka luhur 45%. Bagian Sabagéan gedé wewengkon Kabupatén Bandung téh antara pagunungan jeung pagunungan, saperti:

• Di kaler aya Bukit Tunggul anu jangkungna 2.200 m, Gunung Tangkuban Parahu anu jangkungna 2.076 m, anu wawatesan jeung Kabupatén Bandung Barat jeung Kabupatén Purwakarta.^[5]
• Di Kidul aya Gunung Patuha anu jangkungna 2.334 m, Gunung Malabar anu jangkungna 2.321 m, Gunung Papandayan. kalawan jangkungna 2.262 m, sarta Gunung Guntur kalawan jangkungna 2.249 m, wates jeung Kabupatén Garut.^[5]

Kabupatén Bandung miboga poténsi hidrologis dina wangun sumber daya cai anu ngalimpah, boh cai taneuh boh cai tawar anu aya dina luhureun taneuh. Cai anu dina luhur taneuh diwangun ku opat situ alam, tilu situ jieunan sarta 172 walungan jeung walungan leutik. Mangpaat Sumber cai permukaan umumna dipaké pikeun nyumponan kabutuhan pertanian, industri jeung sosial anu lainna. Pamangpaatan cai taneuh jero (jero 60-200 m) dipaké pikeun industri, non-industri, sarta sabagian leutik keurkahirupan sapopoé rumah tangga.^[5]

Lolobana masarakat ngagunakeun cai taneuh anu teu mayar (sumur gali) jeung cai taneuh déét (jero 24 nepi ka 60 méter). Pikeun nyumponan pangabutuh rumah tangga jeung sabagian leutik ngagunakeun fasilitas ti PDAM, hususna di perkotaan. Kabupatén Bandung miboga kaayaan curah hujan rata-rata ngahontal 1.500-4.000 mm per taun atawa lamun diitung lega lahan. Lamun aya, volume cai anu ragrag di wewengkon Kabupatén Bandung bisa ngahontal 2,643-7,05 miliar méter kubik. Poténsi cai sakitu gedéna uapama teu dikokolakeun kalayan bener bisa nyababkeun loba banjir di sababaraha daérah.^[5]

Kabupatén Bandung miboga iklim tropis anu dipangaruhan ku iklim muson kalayan curah hujan rata-rata antara 1.500 mm nepi ka 4.000 mm per taun. Suhu hawa antara 12oC dugi ka 24oC kalayan kalembaban antara 78% dina usum hujan jeung 70% dina usum halodo.^[5]

Tina jihat démograpi, penduduk Kabupatén Bandung nyaéta 3.215.548 urang dina taun 2010 (data BPS 2010), diwengku ku 1.638.623 lalaki (50,96%) jeung 1.576.925 awéwé (49,04%). Jumlah ieu ngaronjat 1,35% dibandingkeun taun 2009, dimana dina taun 2009 jumlah penduduk Kabupatén Bandung ngahontal 3.172.860 jiwa, diwengku ku: 1.590.399 lalaki (50,13%) jeung 1.582.461 awéwé (49,87 %). Lamun ditilik tina komposisi penduduk dumasar kelompok umur taun 2010, populasi dina kelompok umur produktif (15-64 taun) ngahontal 64,89%, populasi dina kelompok umur ngora (0-14 taun) ngahontal 31,17% jeung populasi lansia (65 taun sarta leuwih) ngahontal 3,94%.^[8]

Populasi kelompok umur produktip (15-64 taun) turun 2,25%, kitu ogé populasi kelompok umur produktif (65 taun ka luhur) turun 0,44%, sedengkeun populasi kelompok umur ngora (0-14 taun). robah jadi +2.69%. Tina populasi nu disebutkeun di luhur, aya rasio katergantungan 54,10%, hartina unggal 100 warga produktip kudu nanggung 54 warga anu teu produktip. Lamun dibandingkeun taun 2009, rasio dépéndénsi taun 2010 ngalaman paningkatan 5,15 poin, sedengkeun rasio dépéndénsi taun 2009 nyaéta 48,95%. Rasio katergantungan dipiharep bisa ngurangan dina taun-taun ka hareup, ku cara ngaronjatkeun daya saing jeung SDM masarakat Kabupatén Bandung.^[8]

Dumasar kana hasil Sénsus Padumuk 2020, jumlah panduduk Kabupatén Bandung dina taun 2020 kacatet 3.623.790 jiwa kalayan komposisi 1.848.018 lalaki (51%) jeung 1.775.772 awéwé (49%). sénsus kalawan laju pertumbuhan penduduk per taun (2010-2020) 1,28 persen. Kacamatan Balééndah mangrupa Kacamatan anu panglobana pendudukna, nya éta 263.724 jiwa atawa 7,28% tina jumlah penduduk Kabupatén Bandung, sedengkeun Kacamatan Rancabali mangrupa Kacamatan anu panglobana pendudukna, nyaéta 51.096 jiwa atawa ngan 1,42 persén. Total populasi Kabupatén Bandung Komposisi penduduk Kabupatén Bandung didominasi ku penduduk umur produktif (15-64 taun) nu ngahontal 69,55 persén, ku kituna tingkat kagumantungan penduduk Kabupatén Bandung aya 0,46. Kalayan legana 1.762,40 Km2, rata-rata kapadetan penduduk pikeun Kabupatén Bandung nyaéta 2.056 jiwa per km². Tina 31 Kacamatan nu aya di Kabupatén Bandung, kapadetan penduduk panglobana aya di Kacamatan Margahayu anu ngahontal 11.538 jiwa per km2, sedengkeun anu panghandapna aya di Kacamatan Rancabali anu kapadetan pendudukna 344 jiwa per km².^[9]

Di handap ieu mangrupa jumlah panganut agama anu aya di Kabupatén Bandung taun 2020.^[10]

• Islam 1.731.636
• Protéstan 815.409
• Katolik 56.671
• Hindu 5.000
• Budha 18.612
• Lainna 1.528

Di handap ieu daptar kacamatan anu aya di Kabupaten Bandung:^[11]

• Rancabali

Alaméndah, Cipélah, Indragiri, Paténgan, Sukaresmi

• Arjasari

Ancolmekar, Arjasari, Baros, Batukarut, Lebakwangi, Mangunjaya, Mekarjaya, Patrolsari, Pinggirsari, Rancakolé, Wargaluyu

• Balééndah

Andir, Balééndah, Jelekong, Manggahang, Wargamekar, Bojongmalaka, Malakasari, Rancamanyar

• Ciparay

Babakan, Bumiwangi, Ciheulang, Cikonéng, Ciparay, Gunungleutik, Manggungharja, Mekar, Laksana, Mekarsari, Pakutandang, Sarimahi, Serangmekar, Sigaracipta, Sumbersari

• Cicaléngka

Babakanpeuteuy, Cicaléngka Kulon, Cicaléngka Wétan, Cikuya, Dampit, Margaasih, Nagrog, Narawita, Panenjoan, Tanjungwangi, Ténjolaya, Waluya

• Cangkuang

Bandasari, Cangkuang, Ciluncat, Jatisari, Nagrak, Pananjung, Tanjungsari

• Banjaran

Banjaran, Wétan, Banjaran, Ciapus, Kamasan, Kiangroké, Margahurip, Mekarjaya, Néglasari, Pasirmulya, Sindangpanon, Tarajusari

• Pangaléngan

Banjarsari, Lamajang, Margaluyu, Margamekar, Margamukti, Margamulya, Pangaléngan, Pulosari, Sukaluyu, Sukamanah, Tribaktimulya, Wanasuka, Warnasari

• Katapang

Banyusari, Cilampeni, Gandasari, Katapang, Pangauban, Sangkanhurip, Sukamukti

• Majalaya

Biru, Bojong, Majakerta, Majalaya, Majasetra, Néglasari, Padamulya, Padaulun, Sukamaju, Sukamukti, Wangisagara

• Nagrég

Bojong, Ciaro, Cihérang, Citaman, Ganjarsabar, Mandalawangi, Nagrég, Kendan

• Solokan Jeruk

Bojongemas, Cibodas, Langensari, Padamukti, Panyadap, Rancakasumba, Solokan, Jeruk

• Pameungpeuk

Bojongkunci, Bojongmanggu, Langonsari, Rancamulya, Rancatungku, Sukasari

• Rancaékék

Bojongloa, Bojongsalam, Cangkuang, Haurpugur, Jelegong, Linggar, Nanjungmekar, Rancaékék Kulon, Rancaékék Wétan, Sangiang, Sukamanah, Sukamulya, Tegalsumedang, Rancaekek Kencana

• Bojongsoang

Bojongsari, Bojongsoang, Buahbatu, Cipagalo, Lengkong, Tegalluar

• Kutawaringin

Buninagara, Cibodas, Cilame, Gajahmekar, Jatisari, Jelegong, Kopo, Kutawaringin, Padasuka, Pameuntasan, Sukamulya

• Cimaung

Campakamulya, Cikalong, Cimaung, Cipinang, Jagabaya, Malasari, Mekarsari, Pasirhuni, Sukamaju, Warjabakti

• Dayeuhkolot

Cangkuang Kulon, Cangkuang Wetan, Citeureup, Dayeuhkolot, Sukapura, Pasawahan

• Ibun

Cibéét, Dukuh, Ibun, Karyalaksana, Laksana, Lampegan, Mekarwangi, Neglasari, Pangguh, Sudi, Talun, Tanggulun

• Cimenyan

Cibeunying, Padasuka, Ciburial, Cikadut, Cimenyan, Mandalamekar, Mekarmanik, Mekarsaluyu, Sindanglaya

• Kertasari

Cibeureum, Cihawuk, Cikembang, Neglawangi, Resmi, Tingal, Santosa, Sukapura, Tarumajaya

• Cileunyi

Cibiru Hilir, Cibiru Wetan, Cileunyi Kulon, Cileunyi, Wetan, Cimekar, Cinunuk

• Pasirjambu

Cibodas, Cikoneng, Cisondari, Cukanggenteng, Margamulya, Mekarmaju, Mekarsari, Pasirjambu, Sugihmukti, Tenjolaya

• Paséh

Cigentur, Cipaku, Cipedes, Drawati, Karangtunggal, Loa, Mekarpawitan, Sindangsari, Sukamanah, Sukamantri, Tangsimekar

• Margaasih

Cigondewah Hilir, Lagadar, Margaasih, Mekar Rahayu, Nanjung, Rahayu

• Cikancung

Cihanyir, Cikancung, Cikasungka, Ciluluk, Hegarmanah, Mandalasari, Mekarlaksana, Srirahayu, Tanjunglaya

• Pacét

Cikawao, Cikitu, Cinanggela, Cipeujeuh, Girimulya, Mandalahaji, Maruyung, Mekarjaya, Mekarsari, Nagrak, Pangauban, Sukarame, Tanjungwangi

• Ciléngkrang

Cilengkrang, Cipanjalu, Ciporeat, Girimekar, Jatiendah, Melatiwangi

• Soréang

Cingcin, Karamatmulya, Pamekaran, Panyirapan, Parungserab, Sadu, Sekarwangi, Soreang, Sukajadi, Sukanagara

• Ciwidéy

Ciwidey, Lebakmuncang, Nengkelan, Panundaan, Panyocokan, Rawabogo, Sukawening

• Margahayu

Margahayu Kidul, Margahayu Tengah, Sayati, Sukamenak, Sulaéman

PNS Daérah Pamaréntah Daérah Kabupatén Bandung Taun 2020 jumlahna 16.474 urang. Angka ieu teu robah ti taun 2019. Beda jeung tilu taun ka tukang jumlah PNS terus turun. Dina taun 2018 jumlah PNS pikeun Kabupatén Bandung ngahontal 16.796 urang sedengkeun dina taun 2017 aya 17.748 urang. Komposisi PNS Pangluhurna aya di Dinas Pendidikan jeung Kabudayaan, sedengkeun Badan Kesatuan jeung Politik Nasional sarta Badan Penanggulangan Bencana Daérah paling saeutik jumlah PNS di Kabupatén Bandung.^[9]

Atikan mangrupa salah sahiji kabutuhan manusa pikeun kamajuan dina mangsa nu bakal datang. Upaya anu dilaksanakeun pikeun parobahan sarta perbaikan ieu ditujukeun sangkan kualitas atikan di Kabupatén Bandung bisa leuwih hadé batan saméméhna. Salah sahiji faktor anu ngadorong kualitas atikan nyaéta sarana jeung prasarana atikan. Di Kabupatén Bandung, sarana atikan rata di satiap kacamatan, jumlahna aya 1.304 sakola dasar (SD) jeung 105 SD swasta anu sumebar di 31 kacamatan kalayan 15.766 guru/guru SD ngajar 368.901 siswa. Pikeun jenjang SMP (SMP) aya 77 SMP negeri jeung 259 SMP swasta kalayan 6.724 guru/guru SMP anu ngarojong 139.405 siswa. Sedengkeun pikeun jenjang Pendidikan Menengah Atas (SMA) di Kabupatén Bandung aya 19 satuan SMA negeri jeung 90 satuan SMA swasta kalawan 2.609 guru/guru ngajar 55.101 siswa. Di sisi séjén, minat diajar di SMK (SMK) leuwih luhur batan di SMA, ditingali tina jumlah siswa anu asup SMK saloba 59.408 urang. jeung 127 SMK swasta).^[9]

Dina taun 2020, produksi pepelakan sayur di Kabupatén Bandung aya 7.042 rébu kintal jeung tomat jadi komoditas anu produksina panglobana ngahontal 1.092 rébu kintal. Sedengkeun lima komoditas utama séjénna nyaéta engkol Cina kalayan produksi 877 rébu kintal, engkol 824 rébu kintal, hui 652 rébu kintal, waluh 613 rébu kintal, jeung bawang beureum 609 rébu kintal. Samentara éta, produksi sayuran buah usuman 8.950.000 kintal, jeung produksi tutuwuhan biofarmasi 1.546.000 kg, sedengkeun produksi pepelakan hias pariatip cukup loba nurumutkeun jinis. Komoditas utama Kabupatén Bandung nyaéta krisan jeung anggrék.^[9]

Hasil tatanén séjén anu unggul di Kabupatén Bandung nyaéta séktor perkebunan, hususna komoditas entéh jeung kopi. Dua komoditas ieu mangrupa salah sahiji produk ékspor unggulan, boh ékspor antarwilayah boh ékspor mancanagara. Komoditas entéh dihasilkeun ku perkebunan masarakat, swasta jeung nagara. Taun 2020, produksi entèh di Kabupatén Bandung bakal ngahontal leuwih ti 12 rébu ton. Komoditas unggulan kadua ti perkebunan nyaéta kopi anu tingkat produksina 21,53 rébu ton. Produsén kopi panggedéna nyaéta Kacamatan Pangaléngan, nyaéta dina bentuk kopi olahan.^[9]

Kabupatén Bandung mangrupa salah sahiji wewengkon produksi listrik di Jawa Kulon. Aya dalapan lokasi pembangkit listrik di Kabupatén Bandung kalayan PLTP Wayang Windu 1 jeung 2 aya di Kacamatan Pangaléngan minangka penghasil listrik panggedéna anu mampuh ngahasilkeun 1,9 juta KwH listrik salila taun 2020 atawa 48 persén tina total produksi listrik di Kabupatén Bandung. Patali jeung palayanan distribusi listrik di Kabupatén Bandung dilaksanakeun ku PLN di dua daérah palayanan di Kabupatén Bandung ngahontal 4,9 juta KwH dina taun 2020. Wewengkon Majalaya nyalurkeun listrik 2,55 juta KwH sedengkeun wewengkon Bandung nyalurkeun listrik 2,32 KwH dina taun 2020.^[9]

Pikeun palayanan cai bersih di Kabupatén Bandung anu dilaksanakeun ku Perusahaan Daérah Air Minum (PDAM) Kabupatén Bandung, dina taun 2020 15,62 juta méter kubik cai bersih geus disalurkeun kalawan mayoritas konsuménna mangrupa jenis non-komérsial 14,24 juta méter kubik. cai atawa 91,17 persén kalawan paningkatan volume cai anu disalurkeun 7,76 persén ti taun 2019. Sacara umum aya kanaékan jumlah cai anu disalurkeun ku PDAM ku 6 persén ti 2019. Sebaran cai anu panglobana lumangsung dina triwulan katilu 3,97 juta méter kubik atawa 25,41 persén.^[9]

Kabupatén Bandung mangrupa wewengkon poténsial pariwisata di Jawa Kulon. Dina taun 2019, aya 862.789 wisatawan doméstik jeung 4.588 wisatawan mancanagara anu ngumbara ka Kabupatén Bandung. Obyek wisata alam masih jadi primadona pariwisata di Kabupaten Bandung. Sabagéan gedé tempat wisata alam aya di wewengkon kidul Kabupatén Bandung, nya éta di kacamatan Rancabali, Ciwidéy, Pasirjambu jeung Kertasari. Tapi poténsi wisata alam masih aya dimekarkeun di wewengkon kalér, nyaéta di Cimenyan jeung Ciléngkrang.^[9]

Dina industri pariwisata, salah sahiji komponén utama kagiatan pariwisata nyaéta aksés jeung akomodasi. Aksés ka Kabupatén Bandung leuwih gampang ku jalan tol Soréang-Pasirkoja dioperasikeun ti 3 taun ka tukang. Aya ogé hotél atawa losmen sabagé pasilitas pamondokan utama pikeun pariwisata geus ngadeg di Kabupatén Bandung. Aya loba hotél tina rupa-rupa kelas, ti hotél bintang lima nepi ka hotél anggaran atawa jinis pamondokan anu lian, kawas guest house atawa home stay. Sarana pangrojong pariwisata séjénna saperti tempat dahar atawa réstoran geus loba beroperasi di Kabupatén Bandung. Sakurang-kurangna aya 40 réstoran, 48 kantin/kafé jeung sababaraha tempat dahar séjénna saperti warung, warung, jeung warung kopi.^[9]

• Ranca Upas
• Kawah Putih
• Situ Patenggang
• Pamandian Cai Panas Ciwalini
• Situ Cileunca
• Wayang Windu Bike Park
• Sunrise Point Cukul
• Taman Langit Pangaléngan
• Kampung Singkur
• Curug Pangantén
• Curug Cérét
• Kawah Wayang
• Datar Pinus Camp
• Perkebunan entéh Malabar
• Perkebunan entéh Rancabali
• Pamandian Cai Panas Cibolang

Dumasar data tata guna lahan Kabupatén Bandung, wewengkon tatanén ngadominasi lahan di Kabupatén Bandung kalayan proséntase wewengkon di luhur 50%. Lahan pertanian anu lega ieu mangrupakeun poténsi anu luar biasa pikeun Kabupatén Bandung dina hal ngokolakeun tatanén. Salain dipangaruhan ku tata guna lahan, poténsi tatanén ogé dipangaruhan ku topograpi wewengkon Kabupatén Bandung. Kabupatén Bandung miboga rupa-rupa topograpi nu nyababkeun Komoditas tatanén utama ti unggal daérah ogé béda-béda jeung ngabogaan ciri has sorangan. Komoditas tatanén unggul anu dipimilik ku Kabupatén Bandung téh lain ngan ukur unggul di tingkat kacamatan, tapi ogé nembus tingkat propinsi jeung nasional. Ieu komoditi bisa digolongkeun kana komoditi has Kabupatén Bandung.^[5]

Dimana kaunikan ieu bisa ditingali tina bédana karakteristik komoditi anu dipimilik ku Kabupatén Bandung jeung daérah séjén. Bédana karakteristik komoditi ieu dumasar kana jinis komoditi, jumlah produksi jeung anu séj naKomoditas tatanén has Kabupatén Bandung anu unggul dia ntarana stetroberi kopi jeung sausussapi ogé produk turunanana. Salian ti tatanén, séktor manupaktur ogé boga kontribusi anu signipikan pikeun ékonomi di Kabupatén Bandung. Kagiatan industri pangolahan ieu dilaksanakeun di wewengkon budidaya non-pertanian, hususna lahan industri. Taun 2011 kacatet lahan kagiatan industri di Kabupatén Bandung ngahontal legana 1.408,88 Ha kalayan jumlah unit 711. Industri ieu kaabus industri gedé, sedengkeun jeung nau laleutik didominasi ku industri tékstil jeung produk turunan na. Poténsi pangwangunan daérah anu ayeuna dikembangkeun nyaéta:^[5]

Wewengkon Agropolitan Ciwidey ngawengku 3 kacamatan nya éta, Kacamatan Pasirjambu, Kacamatan Ciwidéy jeung Kacamatan Rancabali. Sacara umum, wewengkon PACIRA loba pisan poténsi tatanén jeung paternakan. Pikeun poténsi tatanén aya tutuwuhan pangan jeung hortikultura, sedengkeun potensi peternakan nyaéta sapi perah. Jenis komoditi anu paling unggul dina Wewengkon PACIRA pikeun tingkat désa, nyaéta sapi perah sumebar di 19 désa, béas dataran rendah sumebar di 18 désa, kacang, tomat jeung cabé sumebar di 11 désa, alpuket jeung cau sumebar di 11 désa, entéh rahayat sumebar di 9 désa, kopi sumebar di 7 désa, jeung setroberi sumebar ka 6 désa.^[5]

Alaméndah Ciwidéy Jawa Kulon kapilih jadi Désa Wisata Drive-Friendly dina Festival Kreatif Lokal (FKL) anu digagas ku PT Adira Dinamika Multi Finance, Tbk. (Adira Finance) gawé bareng jeung Kementrian Pariwisata dan Ekonomi Kreatif (Kemenparekraf). Padahal saminggu ka tukang, Désa Alaméndah teu asup ka ahir di Désa Drive-Friendly.^[12] Désa Alaméndah aya di Kabupatén Bandung, Jawa Kulon. Diadegkeun salaku Désa Pariwisata ngaliwatan SK Bupati Bandung No. 556.42/kep.71-DISBUDPAR/2011 kaping 2 Pébruari 2011. Dina awalna, Désa Wisata Alamendah (DWA) can boga produk jeung pakét wisata anu bisa ditawarkeun ka para calon wisatawan. Hasilna, dina dalapan taun kahiji, DWA ngan ukur nampi sababaraha kunjungan wisatawan.^[13]

Dina awal taun 2019, tim manajemen DWA mimiti pokus dina ngamekarkeun Inovasi Produk jeung Paket Wisata ku cara ngamangpaatkeun poténsi anu aya di kampung urang. Pakét kagiatan anu ditawarkeun rupa-rupa ti tatanén, nyieun olahan kadaharan jeung oleh-oleh UMKM, latihan Pencak Silat, nongton pintonan kasenian Karinding, susu sapi, diajar ngolah kopi, nepi ka ngurilingan kampung. Usaha ieu membuahkan hasil.^[13]

Produk jeung paket wisata anu sabenerna mangrupa kabiasaan jeung kagiatan masarakat satempat bisa jadi obyek wisata anu nimbulkeun pangalaman anu teu bisa hilap pikeun wisatawan. Hasilna, dina semester II 2019 DWA geus bisa narik leuwih ti 30 rombongan tamu ti rupa-rupa lembaga, saperti ti lembaga pamaréntah, sakola, kelompok kulawarga atawa masarakat umum. Dina mangsa ieu, jumlah total wisatawan nu datang ngahontal leuwih ti 2.500 urang. Wisatawan anu nganjang umumna milu dina paket Alaméndah Trip anu nawarkeun kagiatan tani, perah, UMKM, karajinan jeung kasenian.^[13]

Dumasar kana master plan agropolitan Kacamatan Pangaléngan 2006-2010, geus ditangtukeun tilu komoditi unggulan pikeun séktor tatanén. Tatanén nyaéta jagong, hui, jeung engkol. Salian ti produk nabati, Pangaléngan miboga sababaraha poténsi dina séktor perkebunan jeung paternakan, anu ngawengku:^[5]

• Perkebunan enté, boh perkebunan milik pribadi, nagara, jeung masarakat.
• Kebon kopi (lolobana dipimilik ku masarakat).
• Paternakan, kalawan industri pangan olahan kayaning industri pikeun nyieun dodol, karamél, kurupuk susu, jeung sajabana.

Kabupatén Bandung mangrupa puseur industri tékstil di Jawa Kulon, salah sahijina aya di Kacamatan Majalaya.^[14] Pencegahan jeung kontrol polusi kusabab pamiceunan cai limbah industri tékstil kana awak cai nampi, direncanakeun pangwangunan jeung operasi Pabrik Pangkolaan Cai Warirang (WWTP) terpadu pikeun industri tékstil dina ngolah cai runtah kalawan waragad leuwih ékonomis.^[5]

Éta mangrupakeun Imah Peuncitan (RPH) anu ngahijikeun sistem agribisnis berbasis paternakan. Konsép ieu ngahijikeun sub-sistem produksi, ngolah jeung pamasaran paternakan kana hiji lokasi kagiatan usaha. MBC perenahna di Désa Balééndah, Kacamatan Balééndah, legana 2 héktar. Kapasitas meuncit 80-200 huluna/poé. Kagiatan anu dilaksanakeun nyaéta SNI standar meuncit sato.^[5]

Kabupatén Bandung miboga poténsi énérgi panas bumi 2.711 megawatt (mw). Tina ieu, anu boga garapan (dipasang) ngahontal ± 697 mw masing-masing di Kamojang, Wayang Windu, Darajat, Patuha, jeung Wewengkon Cibuni. Energi anu asalna ti Kabupatén Bandung enggeus bisa nyumponan kabutuhan energi listrik Jawa-Madura-Bali jeung ieu bakal terus tumuwuh kalayan ékspansi di wewengkon Kamojang, Wayang Windu, jeung Patuha kalawan rencana perluasan total nepi ka 360 mw. Malah, saprak Méi 2012, pangwangunan PLTP Patuha Unit I geus dimimitian kapasitas 55 mw.^[5]

Bupati Bandung di Soréang, Kabupatén Bandung, Dadang Nasser, ngaresmikeun sapuluh désa wisata. Sapuluh désa wisata anu diresmikeun ku Bupati Bandung nyaéta kieu:^[15]

1. Désa Alaméndah, Kacamatan Rancabali, kalayan produk unggulan rupa-rupa kadaharan olahan setroberi, karajinan, tatanén jeung perkebunan.
2. Désa Gambung, Kacamatan Pasirjambu, mibanda kaunggulan rupa-rupa kadaharan olahan strawberry, karajinan, peternakan, perikanan, tatanén jeung seni budaya.
3. Désa Panundaan, Kacamatan Ciwidéy, mibanda kebon kelenci, tatanén, perikanan jeung karajinan.
4. Désa Lebakmuncang, Kacamatan Ciwidéy, kalayan karajinan.
5. Désa Lamajang, Kacamatan Pangaléngan, mibanda seni budaya, arung jeram, homestay, kulinér, tatanén jeung peternakan.
6. Désa Jelekong, Kacamatan Balééndah, mibanda seni budaya, seni lukis jeung seni kuliner tradisional.
7. Désa Ciburial, Kacamatan Cimenyan, mibanda seni budaya jeung peternakan.
8. Désa Cinunuk, Kacamatan Cileunyi, kalayan désa seni, kuliner tradisional.
9. Désa Laksana, Kacamatan Ibun, kalayan kawah Kamojang, seni budaya, kulinér tradisional, peternakan, tatanén jeung perkebunan.
10. Désa Rawabogo, Kacamatan Ciwidéy, mibanda seni budaya, kuliner tradisional, tatanén jeung perkebunan.

• Universita Balé Bandung (UNIBA)
• Universitas Télkom Indonésia
• Sekolah Tinggi Agama Islam YAMISA Soréang
• Sekolah Tinggi Ilmu Ekonomi Tridarma
• Sekolah Tinggi Agama Islam Bhakti Persada Majalaya
• Sekolah Tinggi Agama Islam Baitul Arqom Al-Islami Ciparay Bandung
• Akademi Kebidana Dewi Sartika Bandung

• Puskésmas Arjasari
• Puskésmas Balééndah
• Puskésmas Banjaran
• Puskésmas Banjaran Nambo DTP
• Puskésmas Bihbul
• Puskésmas Bojongsoang
• Puskésmas Cangkuang
• Puskésmas Cibeunying
• Puskésmas Cibiru Hilir
• Puskésmas Cicaléngka DTP
• Puskésmas Cikalong
• Puskésmas Cikancung
• Puskésmas Cikaro
• Puskésmas Ciléngkrang
• Puskésmas Cileunyi
• Puskésmas Ciluluk
• Puskésmas Cimaung
• Puskésmas Cimenyan
• Puskésmas Cinunuk
• Puskésmas Ciparay DTP
• Puskésmas Cipedes
• Puskésmas Ciwidéy
• Puskésmas Dayeuhkolot
• Puskésmas Ibun
• Puskésmas Jelekong
• Puskésmas Katapang
• Puskésmas Kertasari
• Puskésmas Kiangroké
• Puskésmas Kopo
• Puskésmas Kutawaringin
• Puskésmas Linggar
• Puskésmas Majalaya
• Puskésmas Margaasih
• Puskésmas Margahayu Kidul
• Puskésmas Nagrak
• Puskésmas Nagrék
• Puskésmas Nanjungmekar
• Puskésmas Pacét
• Puskésmas Padamukti
• Puskésmas Pakutandang
• Puskésmas Pameungpeuk
• Puskésmas Panca
• Puskésmas Pangaléngan DTP
• Puskésmas Paséh
• Puskésmas Pasirjambu
• Puskésmas Rahayu
• Puskésmas Rancabali
• Puskésmas Rancaékék
• Puskésmas Rancamanyar
• Puskésmas Rawabogo
• Puskésmas Sangkanhurip
• Puskésmas Santosa
• Puskésmas Sawahlega
• Puskésmas Solokanjeruk
• Puskésmas Sorèang
• Puskésmas Sudi
• Puskésmas Sugihmukti
• Puskésmas Sukajadi
• Puskésmas Sukamanah
• Puskésmas Sumbersari
• Puskésmas Wangisagara
• Puskésmas Warnasari

• Rumah Sakit Umum Daérah Majalaya (Jl. Cipaku No.87 Majalaya)
• Rumah Sakit Umum Daérah Oto Iskandar Di Nata Soréang (Jl. Alun-alun Utara No. 1 Soréang)
• Rumah Sakit Umum Daérah Cicaléngka (Jl. H. Darham - Cikopo Désa Ténjolaya Cicaléngka)
• Rumah Sakit Al-Ihsan (Jl. Kiastramanggala Balééndah)
• Rumah Sakit Bina Séhat (Jl. Raya Dayeuhkolot)
• Rumah Sakit Pasir Yunghun (Jl. Sindangsirna No. 4 Bandung (kantor) Perkebunan Teh Pangaléngan)
• Rumah Sakit TNI Sulaéman (Lanud Sulaéman Margahayu)
• AMC Hospital (Jl. Raya Cileunyi)
• Rumah Sakit Hermina Soreang
• Rumah Sakit Unggul Karsa Medika (Taman Kopo Indah III Blok H-1)

Dina widang transportasi, Kabupatén Bandung teu mibanda wilayah perairan sahingga angkutan darat jadi alat transportasi utama di Kabupatén Bandung, hususna anu dumasar kana kandaraan bermotor saperti beus jeung angkutan kota ogé angkutan berbasis karéta api. Di Kabupatén Bandung aya 9 terminal kaasup lima terminal tipe B, nya éta terminal Cileunyi, Majalaya, Pangaléngan, Balééndah, jeung Ciwidéy, sarta opat terminal tipe C, nyaéta terminal Banjaran, Soréang, Cicaléngka jeung Ciparay.^[9]

Dina widang transportasi darat, jalan mangrupa sarana utama anu mutlak aya. Di Kabupatén Bandung aya 1.160.293 km jalan anu dikokolakeun ku pamaréntah Kabupatén Bandung kalawan 363.756 km diantarana jalan diaspal. Sedengkeun dina widang karéta api, Kabupatén Bandung miboga 3 stasion karéta api diantarana stasion Cicaléngka anu aya di Désa Panénjoan, stasion Nagrég anu aya di jalan Bandung-Garut jeung stasion Rancaékék anu aya di Désa Rancaékék Wétan. Dina taun 2020 dua stasion kareta api ieu junun mangkat 1.660.820 panumpang kalayan rincian 594.320 panumpang ti stasion Rancaékék jeung 1.066.500 panumpang ti stasion Cicaléngka.^[9]

Kabutuhan dasar masarakat kacida pentingna boh dina nyumponan pangabutuhna boh kasadiaanana di masarakat. Dina kahirupan sapopoé, jalma kudu méakeun kabutuhan dasar pikeun nyumponan asupan gizi pikeun awak, kayaning protéin, karbohidrat, mineral, jeung kalsium. Béas salaku bahan pangan utama masarakat dina taun 2020 ngabogaan harga anu cukup stabil kalayan rata-rata harga per taun 10.946 rupiah kalawan harga pangluhurna lumangsung dina bulan Pébruari anu ngahontal 11.036 rupiah jeung harga panghandapna lumangsung dina bulan Nopémber anu ngahontal 10.840 rupiah. Harga minyak goreng ogé katinggali stabil kalayan rata-rata taunan 13.713 rupiah kalayan harga pangluhurna lumangsung dina bulan Pebruari ngahontal 14.813 rupiah sareng harga panghandapna dina bulan Juli ngahontal 12.571 rupiah. Samentara éta, harga cabé katinggali turun naék salila 2020. Rata-rata harga cabé per taun nyaéta 36.921 rupiah, kalawan harga pangluhurna lumangsung dina bulan Pebruari, anu ngahontal 54.099 rupiah, sarta harga panghandapna lumangsung dina Juni, nu ngahontal 24.253 rupiah 2020 katinggali jadi stabil.^[9]

Rata-rata pengaluaran bulanan per kapita masarakat Kabupaten Bandung dina taun 2020 nyaéta 1.184.542 rupiah kalawan komposisi 48,01 persén keur kaperluan pangan jeung 51,99 persén keur kaperluan non-pangan. Kaayaan ieu tibalik sabanding jeung dina 2019 dimana belanja pangan leuwih gedé dibandingkeun belanja non-pangan (pangan = 53,45%, non-pangan = 46,55%).

Pangan jeung inuman olahan mangrupa pengeluaran panglobana pikeun kelompok pangan dina taun 2020, rata-rata pengeluaran per kapita pikeun kadaharan olahan ngahontal 202.089 rupiah, leuwih handap tina taun 2019 anu ngahontal 209.003 rupiah. Sedengkeun pikeun kelompok non-pangan, pengeluaran per kapita bulanan pangluhurna nyaéta pikeun kaperluan perumahan jeung kabutuhan rumah tangga anu ngahontal 289.586 rupiah, leuwih luhur batan taun 2019 anu ngahontal 255.649 rupiah. Belanja pikeun roko leuwih gedé. Sacara umum, rata-rata pengeluaran bulanan per kapita warga Kabupaten Bandung dina taun 2020 naék 8 persén ti taun 2019 pikeun kaperluan pangan turun 3 persén bari belanja pikeun kaperluan non-pangan ngaronjat 20 persén ti 2019.^[9]

Pikeun ngarojong kagiatan dagang di masarakat, pasar mangrupa sarana utama kagiatan ieu. Pasar di Kabupatén Bandung bisa dibédakeun dumasar kana pangalolaanana, nya éta pasar anu dikokolakeun ku pamaréntah daérah, pasar anu dikokolakeun ku swasta jeung pasar anu dikokolakeun ku masarakat. Aya 9 unit anu dikokolakeun ku pamaréntah daérah pikeun pasar, sedengkeun 7 unit dikokolakeun ku swasta dikokolakeun ku masarakat saloba 4 unit. Sarana dagang séjénna anu aya di Kabupatén Bandung nyaéta 500 unit supermarkét/toko/supermarkét jeung 475 unit mini markét.^[9]

Di Kabupatén Bandung, kagiatan PKL mangrupa salasahiji pangrojong dina kagiatan dagang. Jumlah palaku usaha ieu dina taun 2020 ngahontal 2.653 unit/jalma, anu 99 unit/jalma geus dibéré bimbingan sarta dinyatakeun ngalaman paningkatan kompeténsi. Dina séktor perdagangan grosir, volume ékspor komoditas industri ti Kabupatén Bandung ngahontal 16.443.804,97 ton. Sedengkeun pikeun jumlah 30 unit usaha produk ékspor unggul geus dimekarkeun di Kabupatén Bandung, sumebar di sapuluh kacamatan kalayan 11 unit usaha kaasup di kacamatan Paséh.^[9]

Di tengah kaayaan pertumbuhan ékonomi Indonésia anu tumuwuh kira-kira 5%, ékonomi Kabupatén Bandung periode 2015-2019 bisa terus tumuwuh di luhur 5%, nyaéta 5,89% (2015), 6,34% (2016), 6,15% (2017). ), 6,26% (2018), jeung 6,09% (2019). Paningkatan dina volume ékonomi ieu aya parobahan duanana ti sisi produksi (sisi suplai) jeung sisi paménta ahir (sisi paménta). Dina 2019, pertumbuhan ékonomi pangluhurna ti sisi produksi dirojong ku pertumbuhan dina Katégori Inpormasi jeung Komunikasi anu tumuwuh di luhur 10%.^[9]

Samentara éta, tina sisi paménta ahir, pertumbuhan ékonomi pangluhurna lumangsung dina komponén Balanja Konsumsi Pamaréntah anu tumuwuh 5,22% miliar Rupiah (2016), 102.866 miliar Rupiah (2017), 113.128 miliar Rupiah (2018), jeung 124.001 miliar Rupiah (2018). 2019). Kanaékan ieu dipangaruhan ku parobahan harga jeung parobahan volume. Paningkatan GRDP dina sisi produksi dituturkeun ku paningkatan GRDP tina sisi paménta ahir atanapi GRDP tina biaya.^[9]

• Borondong Majalaya
• Kaluwa Jeruk
• Bandrék Abah
• Dodol Setroberi
• Sambel Setroberi
• Kurupuk Setroberi
• Kurupuk Jati
• Kaluwa Suuk

Pikeun ningali préstasi daérah dina ngalaksanakeun pangwangunan, bisa dilakukeun ku cara ngabandingkeun sababaraha indikator makro. Dumasar kana hasil Sénsus Penduduk 2020 (SP2020), Kacamatan/Kota anu panglobana pendudukna di Jawa Barat nyaéta Kabupatén Bogor anu jumlah pendudukna 5.427.068 jiwa sedengkeun Kabupatén Bandung aya di tempat kadua kalayan jumlah penduduk 3.623.790 jiwa. Angka ieu ogé negeskeun dua daérah ieu minangka dua kacamatan anu panglobana pendudukna di Indonésia. Sedengkeun Kabupatén/Kota anu pangleutikna pendudukna nyaéta Kota Banjar anu jumlah pendudukna 200.973 jiwa. Samentara éta, jumlah penduduk miskin panglobana aya di Kota Tasiknmalaya kalawan 12,97 persén, sedengkeun Kabupatén/Kota anu jumlahna penduduk miskin pangleutikna di Jawa Kulon nya éta Kota Dépok kalawan perséntase 2,43 persén. Indéks Pembangunan Manusia (IPM). Sabagé ukuran keberhasilan pangwangunan non-fisik jadi indikator utama pamaréntah daérah dina ngukur kinerja pangwangunan. IPM pangluhurna di Jawa Kulon masih dicekel ku Kota Bandung kalayan nilai 81,51. Niléy ieu saluhureun IPM Jawa Kulon nyaéta 72,09. Sedengkeun HDI panghandapna di Jawa Kulon dipiboga ku Kabupatén Cianjur.

1. ↑ ^{a b c d e f g h i j k l m n o} ".: Website KPU Kabupaten Bandung :.". kab-bandung.kpu.go.id. Diakses tanggal 2023-02-26.  Archived 2023-02-26 di Wayback Machine
2. ↑ ^{a b c d e f g h i j} "Sejarah Kabupaten Bandung, Asal Mula hingga Perjuangan Rakyat Melawan Penjajah". suara.com (dalam Indonesian). Diakses tanggal 2023-02-12.  Archived 2023-02-12 di Wayback Machine
3. ↑ ^{a b} "Kabupaten Bandung - Website Resmi Pemerintah Daerah Provinsi Jawa Barat". jabarprov.go.id. Diakses tanggal 2022-02-06.  Archived 2022-02-06 di Wayback Machine
4. ↑ "Daftar Bupati Bandung dari Masa ke Masa". Bandung Klik (dalam en-US). Diakses tanggal 2023-02-12.  CS1 maint: Unrecognized language (link) Archived 2023-02-12 di Wayback Machine
5. ↑ ^{a b c d e f g h i j k l m} "Letak Geografis Kabupaten Bandung" (PDF). PPID Kabupaten Bandung.  Archived 2023-02-11 di Wayback Machine
6. ↑ "Luas Perubahan Penggunaan Lahan di Kabupaten Bandung". SI-MASDA. Diakses tanggal 2023-02-12.  Archived 2023-02-12 di Wayback Machine
7. ↑ ^{a b} "DISTAN - Kabupaten Bandung -". distan.bandungkab.go.id. Diakses tanggal 2023-02-12.  Archived 2023-02-12 di Wayback Machine
8. ↑ ^{a b} "Sekilas Kabupaten Bandung | KADIN KABUPATEN BANDUNG". https://www.kadinkabbandung.or.id/ (dalam id-ID). Diakses tanggal 2023-02-12.  CS1 maint: Unrecognized language (link) Archived 2023-02-12 di Wayback Machine
9. ↑ ^{a b c d e f g h i j k l m n o p q} "APINDO JAWA BARAT". apindojabar.or.id. Diakses tanggal 2023-02-26.  Archived 2023-02-26 di Wayback Machine
10. ↑ "Badan Pusat Statistik Kota Bandung". bandungkota.bps.go.id. Diakses tanggal 2023-02-26.  Archived 2023-02-26 di Wayback Machine
11. ↑ "31 Kecamatan di Kabupaten Bandung – Golali.id" (dalam Indonesian). Diakses tanggal 2023-02-24.  Archived 2023-02-24 di Wayback Machine
12. ↑ "Alam Endah Ciwidey Terpilih Sebagai Desa Wisata Ramah Berkendara FKL". PELITA JABAR (dalam Indonesian). Diakses tanggal 2023-02-27.  Archived 2023-02-27 di Wayback Machine
13. ↑ ^{a b c} "Desa Wisata Alamendah". jadesta.kemenparekraf.go.id. Diakses tanggal 2023-02-27.  Archived 2023-02-27 di Wayback Machine
14. ↑ Timur, Tim Portal Bandung. "Pembangunan IPAL Terpadu di Majalaya Diharap Segera Terealisasi - Portal Bandung Timur". portalbandungtimur.pikiran-rakyat.com (dalam Indonesian). Diakses tanggal 2023-02-12.  Archived 2023-02-12 di Wayback Machine
15. ↑ Sumarna, Ayi. "Sepuluh Desa Wisata di Kabupaten Bandung". Website Desa Ciburial (dalam Indonesian). Diakses tanggal 2023-02-26.  Archived 2023-02-26 di Wayback Machine
16. ↑ "DINAS KESEHATAN". kesehatan.bandungkab.go.id. Diakses tanggal 2023-02-26.  Archived 2023-02-26 di Wayback Machine
17. ↑ "Rumah Sakit". www.bandungkab.go.id. Diakses tanggal 2023-02-26.  Archived 2023-02-26 di Wayback Machine