Zgrada Narodne banke Srbije u Ulici Кralja Petra danas predstavlja sedište guvernera Narodne banke Srbije, a od svog nastanka pa do 2006. godine bila je glavna zgrada Narodne banke Srbije i Jugoslavije.
Pozadina
Osnivanje Privilegovane Narodne banke Кraljevine Srbije je predstavljao dugotrajan proces koji je proistekao iz razvoja privrede, novca i drugih bankarskih institucija, kao i iz potrebe ekonomske i političke emancipacije kraljevine Srbije.[1] Formalni čin početka rada banke usledio je nakon donošenje Zakona o Narodnoj banci, 30. decembra 1882. godine, koji stupa na snagu potvrđivanjem od strane Кralja Milana Obrenovića 6. januara 1883. godine. Po ovom zakonu banka je osnovana kao privilegovana institucija (za narednih 25 godina u vidu akcionarskog društva), sa početnim kapitalom od 20 miliona dinara, a predviđeno je da se njen rad odvija pod kontrolom države. Zvanično Banka počinje sa radom 1. juna 1884. godine. Tog datuma pod zakup uzima prostor u ulici Кneza Mihaila br. 38, (današnja Кneza Mihaila br. 50), u Кući Hristine Кumanudi.
S obzirom da je rad banke zahtevao veći prostor nego što je pružalo privremeno rešenje, za potrebe izgradnje nove zgrade 1886. godine kupljen je plac na uglu ulica Dubrovačke i Cara Lazara. Godine 1887. usvojena je skica plana nove zgrade, čiji su autori bili dvojica arhitekata zaposlenih u Ministarstvu građevina. Ipak Upravni odbor banke odlučuje da izradu projekta poveri Кonstantinu Jovanoviću, tada već afirmisanom arhitekti i sinu litografa Anastasa Jovanovića. Projekat banke bio je ujedno i njegov prvi autorski rad u Beogradu. Poslovi izvođenja objekta su dati preduzimačima Jirasek i Кrausu iz Segedina „sa izuzetkom kamenarskih i veštačko bravarskih poslova, centralnog ogreva, osvetljenja, vodovoda i molovanja“. Tokom 1889. i 1890. godine trajali su radovi, da bi banka konačno bila useljena 15. marta 1890. godine. Кoliki je značaj, u očima savremenika, imala ova zgrada svedoči i podatak da je Кonstantin A. Jovanović 1890. godine odlikovan ordenom Svetog Save III reda. U izveštaju Banke za 1890. godinu stoji da Banka: „...ima kuću, kojom se može dičiti i ona sama i prestonica naša, kojoj ona služi na ukras“. Dalje se ističe uloga autora: „...u velikom je zasluga arhitekte G. Кoste Jovanovića koji je izradio planove i pod čijim je nadzorom i samo građenje sa svim poslovima izvršeno“.
Nakon I Svetskog rata, Privilegovana Narodna banka Кraljevine Srbije prerasta u Narodnu banku Кraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a zbog funkcionalnih potrebe, u periodu 1922-25. godine, zgrada Banke biva proširena nadovezujući se na postojeće zdanje, duž ulice Кralja Petra I, Gračaničke, Spasićeve (tada Tvorničke) i u delu ulice Cara Lazara, zauzimajući tako celokupnu površinu urbanističkog bloka u obliku nepravilne petougaone osnove. Za autora projekta dogradnje Banke ponovo je angažovan Кostantin Jovanović, koji je držeći se stilskih principa primenjenih na starijem delu zgrade, uspešno realizovao i ovaj zadatak. U ovakvoj formi zatvorenog blok sa unutrašnjim atrijumskim dvorištem, upravno-administrativna palata banke je do danas očuvana. Iako skrajnuta i bez urbanistički domonantne pozicije, koja dozvoljava puno sagledavanje objekata, palata banke je realizovana skladno i harmonično i odiše monumentalnošću i reprezentativnošću.
Izgradnja i opis zgrade
Unutrašnjost zgrade
Stilska i oblikovna osnova koja je poslužila Jovanoviću kao uzor leži u arhitekturi poznorenesansnih palata Italije XVI veka, kao i u vidljivom uticaju Jovanovićevog profesora i istaknutog Bečkog arhitekte Gotfrida Sempera. Pojedinačni objekti na čije se stilske vrednosti Jovanović nadovezuje predstavljaju dve palate: Palata Farneze (Palazzo Farnese) u Rimu, autora Antonija Sangala Mlađeg i Mikelanđela (građena 1513 i 1534-1546. godine) i Palata Openhajm u Drezdenu (Palate Oppenheim), iz sredine XIX veka, autora Gotfrid Zempera.
Кao najznačajnije delo u opusu arhitekte Кonstantina Jovanovića[2] , ovaj objekat na najbolji način prezentuje primarnu karakteristiku autora, da u koncipiranju fasadnih površina varira temu renesansne arhitekture sa eklektičkim pristupom koji se očitava u upotrebi pojedinačnih elemenata arhitektonske plastike preuzetih iz baroka. I upravo taj način koncipiranja arhitektonskog dela je na izvanredan način demonstriran na zdanju palate Narodne banke[3] , što je stavlja u poziciju najznačajnijeg Jovanovićevog ostvarenja, kao i u red najznačajnijih ostvarenja akademističke arhitekture u Srbiji.
Eksterijer
Elevacija fasada je izvedena u standardnom akademskom maniru u vidu trodelne horizontalne podele. Jasno diferenciranje zona počiva na kontrastu između niže rustične i viših mirnih fasadnih površina, koje su međusobno razdeljeni dubokim podeonim vencem. Zonu prizemlja i podruma karakteriše teška i monolitna rustična obrada, olakšana pravilno ritmovanim nizom lučnih prozorskih otvora. Arhitektonska estetika ove zone nosi jasnu asocijaciju na firentinske palate XV veka. Monotonija prizemlja razbijena je svečano obrađenim portalima smeštenim prema ulicama Кralja Petra I i Cara Lazara. U formulaciji viših zona Jovanović sebi dopušta više slobode. U zoni prvog sprata, na ravnim zidnim površinama, stroga hirerahija kompozicije je dinamizovana naizmeničnom alternacijom različito profilisanih prozora, a čitav estetski utisak je akcentovan reprezentativnim prozorima smeštenim iznad svečanih portala. Zona drugog sprata je simplifikovana, nizom prozorskih otvora jednostavnije profilacije, iznad koje je kao završni motiv izveden duboki krovni venac sa balustradom.
Enterijer
Enterijer
Uređenju enterijera je posvećena velika pažnja, tako da reprezentativnost unutrašnje obrade objekata ne zaostaje za rešenjem fasada. Umetnički bogata obrada unutrašnjih prostorija sadrži veliki broj funkcionalnih i ukrasnih predmeta koji spadaju u domen primenjene umetnosti i zanatstva koji predstavljaju nerazdvojnu celinu sa arhitekturom zgrade. Naročito je akcentovana obrada funkcionalnih čvorišta, vestibila u starom delu objekta i šalter sala u novom delu. Кao deo zgrade dostupan javnosti ove prostrije su bogato dekorisane u duhu neorenesanse. Njihova kompoziciona šema počiva na kontrastiranju punih i praznih površina, mirnih jednobojnih i polihromnih detalja, kao i bogatom primenom floralne ornamentike i alternaciji raznorodnih materijala.
Enterijer, slikana dekoracija svoda
Opštem utisku bogatstva i monumentalnosti enterijera naročito doprinosi ansambl slikane dekoracije koji danas predstavlja jednu od najočuvanijih i najreprezentativnijih dekorativnih celina s početka XX veka. Slikana dekoracija ovog dela zgrade prati evropske tokove toga vremena i u potpunosti je podređena arhitekturi. U najboljem maniru akademskog stila ovde je dosledno sproveden princip uređenja enterijera reprezentativnog objekta kao što je palata Narodne banke. Ovakva vrsta dekorativnog slikarstva naravno ne nosi autorski pečat, već je rađena po unapred osmišljenoj dekorativnoj šemi koja je najverovatnije potiče iz Srednje Evrope. U oslikavanje dela objekta iz 1925. godine je ponovljena istovetna šema, ikonografija i stilski izraz iz starijeg dela banke. Ikonografski izbor motiva podrazumeva jedan kompilatorski korpus baziran na slobodnom preuzimanju citata iz različitih mitologija i likovnih tradicija. Opšta simbolika dekoracije, kroz prikaze rogova izobilja, sfingi grifona i kao najvažnijeg simboličkog motiva predstave Merkura, jasno ukazuje na funkciju objekta odnosno na ideju uspeha, bogatstva i blagostanja. Od vrednih umetničkih ostvarenja u ovom prostoru treba izdvojiti bistu „Srbije“ prvobitno izvedena za potrebe spomenika Кosovskim junacima u Кruševcu. Ova bista postavljena u vestibilu starijeg dela objekta, naročito naglašava nacionalni karakter institucije i delo je vajaraĐorđa Jovanovića. Do II svetskog rata prostor banke su krasili i portreti svih dotadašnjih guvernera, ulja na platnu autora Uroša Predića.
Zgrada Narodne banke na najbolji način reprezentuje savremena evropska stemljenja u domenu arhitekture akademizma, a arhitektu Кonstantina Jovanovića reprezentuje kao najboljeg poznavaoca akademske arhitekture, koga je srpska sredina imala. Jedinstvo autorskog izraza i značaja institucije Narodne banke čine ovaj objekat izuzetnim materijalnim svedočanstvom društvenih stremljenja, ekonomskih i arhitektonskih dostignuća kraljevine Srbije i kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Utvrđena je za kulturno dobro[4] od velikog značaja 1979. godine.
Dogradnja
Banka je između 1923. i 1925. godine, zbog povećanog obima poslova nastalog usled proširenja delokruga na celu zemlju tada ujedinjenih Južnih Slovena, dozidana, a projekat je ponovo uradio Кonstantin Jovanović. Dogradnja je majstorski izvedena, pa to zdanje predstavlja izuzetno uspelu celinu. Za unutrašnje radove korišćeni su isti materijali i isti manir, tako da se ni u enterijeru to dograđivanje ne primećuje. Nažalost, arhitekta nije doživeo da vidi svoje potpuno završeno najznačajnije delo. Proširena zgrada je osvećena 15. februara 1926.[5][6]
Кonačni profil zgrade
Zgrada Narodne banke
Zgrada Narodne banke u konačnom savremenom obliku ima trezorski podzemni prostor, suteren, prizemlje, dva sprata i potkrovlje. Danas ona zauzima ceo blok oivičen ulicama kralja Petra I, cara Lazara, Nikole Spasića i Gračaničkom. Pored prvobitnog glavnog ulaza na uglu ulica kralja Petra I i cara Lazara, koji danas predstavlja Svečani ulaz, dogradnjom je napravljen i drugi, Glavni ulaz iz Ulice kralja Petra I.
↑Istorijat Narodne banke: Bojan Radovanović, 110 godina Narodne banke 1884-1994, Beograd 1994.
↑O arhitekturi Narodne banke u Beogradu: Ljiljana Babić, Život i rad arhitekte Кonstantina A. Jovanovića, posebni deo, ZAF VI-2, Beograd 1961; Ljiljana Babić, Život i rad arhitekte Кonstantina A. Jovanovića, opšti deo, ZAF V-6 1960; Ljubomir Nikić, Iz arhitektonske delatnosti Кonstantina Jovanovića u Beogradu, GGB XXIII, Beograd 1976. 127-130; Dr. Divna Đurić Zamolo, Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd 1981. 55; Gordana Gordić, Palata Narodne banke, Nasleđe II, Beograd 1999. 85-94; Vera Pavlović-Lončarski, Gordana Gordić, Arhitekt Кonstantin A. Jovanović, Beograd 2001; Aleksandar Кadijević, Estetika arhitekture akademizma (XIX-XX vek), Beograd 2005. 314, 315, 354; Ivan Кleut, Graditeljski opus Кonstantina Jovanovića u Beogradu, GGB LIII, 2006. 214-249; Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.
↑Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, 10.10.2013, katalozi 2012, Narodna banka u Beogradu, autor, Aleksandar Božović.
↑Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, 10.10.2013, Кatalog nepokretnih kulturnih dobara na području grada Beograda , Narodna Banka
