Rano hrišćanstvo i judaizam govori o odnosu između Isusovih sledbenika (ranih hrišćana), i matične religije judaizma, od koje su se vremenom odvojili.

Među naučnicima preovladava mišljenje da je hrišćanski pokret počeo kao „relativno kasna sekta u judejstvu posle Izgnanstva".^[1] Sve do kraja 1. veka još uvek nisu postojale dve odvojene religije nazvane "judaizam" i "hrišćanstvo".^[2] Prvobitni jevrejski hrišćani su smatrali da, iako Isusovo učenje donosi spasenje, prirodno je da će se držati Mojsijevog zakona, kao što je to činio i Isus (Matej, 5:17-20). Oni su poštovali jevrejske običaje, a razlikovali su se od ostalih Jevreja po verovanju da je Isus obećani mesija. Grčki filozof Kelsos iz 2. veka ovako opisuje suštinu spora između judaizma i kršćanstva:

Međusobnu svađu između Jevreja i kršćana ne treba ozbiljno uzeti, jer obje strane vjeruju da je božji duh najavio da će doći spasitelj ljudskom rodu, samo što nisu u tome jedinstveni da li je najavljeni došao ili nije.^[3]

Vremenom su se hrišćani potpuno odvojili od Jevreja, smatrajući da sleđenje jevrejskog zakona nema uticaja na spasenje.^[4] Ehrman ističe da je ironija ranog hrišćanstva bila to što je sam Isus bio Jevrejin koji je obožavao jevrejskog Boga, držao se jevrejskih običaja, tumačio jevrejski Zakon i stekao jevrejske učenike, koji su ga prihvatili kao jevrejskog Mesiju. Pa ipak, samo nekoliko decenija posle njegove smrti, Isusovi sledbenici su stvorili religiju koja se usprotivila judaizmu.^[4]

Glavni članak: Beseda na gori

Isus, odnosno Ješua, je bio pobožni Jevrejin čvrsto ukorenjen u judaizmu svog doba^[5], u vreme mesijanskih i apokaliptičnih očekivanja Drugog hrama.^[6][7] Krstio ga je Jovan Krstitelj, apokaliptični propovednik čije je učenje verovatno sledio.^[5]

Isus se direktno pozivao na Božiju volju i na svete knjige, bez obaziranja na usmeno predanje koje su razradili fariseji.^[5] Boga je nazivao aba, što na aramejskom znači „otac“.^[8] U više navrata je afirmisao Toru i nikad je nije smatrao balastom koji treba odbaciti.^[5] Samostalno je tumačio Mojsijevo zakon i hebrejske svete spise, kao npr. u čuvenoj Besedi na gori.^[9]

Glavni članci: Teško vama licemeri, Incident u Hramu i Isus u Talmudu

Tvrdeći da poseduje božansku i kraljevsku moć i istovremeno kršeći čistotu zakona, Isus već na početku svog javnog delovanja izaziva gnev svih jevrejskih partija svoga vremena, od sledbenika Jovana Krstitelja do pisara i fariseja. Kritikovan od fariseja i jerusalimskih pisara što ne poštuje zakon, ne živi „u skladu s tradicijama starih" i što njegovi učenici ne peru ruke pre jela, Isus je izabrao da, umesto da se brani, napada svoje kritičare kao "hipokrite", optužujući ih da sopstvene tradicije stavljaju ispred Božjih zapovesti.^[10]

U svojoj čuvenoj kritici hipokrizije, Isus kritikuje religijske i političke vođe svoga naroda zato što jedno govore a drugo rade, propisuju teške obaveze drugima a sami ih ne prihvataju, prikazuju se pobožnima, teže društvenom položaju, poseduju znanje koje ne koristi niti dele sa drugima, vrbuju sledbenike na sve načine, prisvajaju imovinu udovica, spolja se predstavljaju čistim a iznutra su nečisti, drže se slova zakona a zapostavljaju pravdu, milost i veru, i tome slično.

Oko 30. godine Isus i njegovi učenici su izazvali nerede u jerusalimskom Hramu tokom jevrejskog praznika Pashe, što je dovelo do hapšenja i pogubljenja Isusa, i dodatno pogoršalo odnose njegovih pristaša i drugih jevrejskih struja.

Glavni članak: Progoni hrišćana

Sveti Stefan je bio prvi kršćanski mučenik koji je od Sanhedrina osuđen za blasfemiju protiv Mojsija i Boga (Dela 6:11) te govore protiv Hrama i Zakona (Dela 6:13-14), a potom kamenovan do smrti, oko 34. godine u Jerusalimu.

Godine 62. je tadašnji prvosvećenik Jeruzalema Anan ben Anan sazvao Sanhedrin i osudio Isusovog brata Jakova i još nekolicinu na smrt kamenovanjem, zbog optužbe da su kršili Zakon.

Glavni članci: Prvi jevrejsko-rimski rat i Opsada Jeruzalema (70)

Katastrofalni dogadaji vezani za prvi jevrejsko-rimski rat (66-70) i pad Jerusalima 70. godine definitivno su promenili svet u kojem su Jevreji živeli, ne samo u Jerusalimu, gde je velelepni hram postao ruševina, nego u celokupnom poznatom svetu.

Teškoće i poniženja usled poraza zaoštrili su podele u razbacanim jevrejskim zajednicama. U ratnim godinama 65-70. najočiglednija podela bila je između partije koja je želela rat protiv Rima i svešteničke strane, koja je radila da održi krhki mir. Posle rata, ravnoteža snaga između raznih jevrejskih skupina širom sveta, od Aleksandrije i Antiohije do Rima, pomerila se u skladu s promenjenom situacijom. U samom Jerusalimu, pošto je Hram nestao, a hiljade pobijene ili izbegle, sveštenička klasa je izgubila mnogo od svog uticaja.^[10]

Rat i njegove posledice su takođe polarizovali Isusove sledbenike, pogotovu kada je reč o njihovim odnosima s drugim jevrejskim zajednicama. Isusovi sledbenici su odbili da se bore u ratu protiv Rimljana ne zato što su prihvatali argument, koji su Josif Flavije i ostali upotrebljavali, o rimskoj nepobedivosti. Isusovi sledbenici su verovali da je borba protiv Rimljana besmislena zato što su katastrofalni događaji nakon Isusovog raspeća bili „znaci kraja" - znaci da će ceo svet biti razbijen i preobražen. Drugi su verovali kako je te katastrofe izaziva gnevni Bog kako bi kaznio sopstveni narod zbog toga što je zločinački odbacio bogomdanog Mesiju.^[10]

Rat je zauvek promenio prirodu jevrejskog vođstva u Jerusalimu i drugde. Jerusalimski Hram je bio ruševina, a Rimljani su tu stacionirali stalni garnizon i izgradili naselje sa paganskim oltarima. Prvosveštenička dinastija, njeni saveznici u Sanhedrinu, i sadukeji povezani sa bivšim Hramom, bili su odstranjeni. Rukovodeće uloge preuzela je rastuća grupa učitelja, fariseja. Ova grupa je širila svoju vlast kroz celu Judeju, kasnije obuhvativši jevrejske zajednice širom sveta, što će prerasti u rabinski pokret.^[11] Ova se odražava i u hrišćanskim spisima - u Evanđelju po Marku, pisanom tokom rata, Isusovi glavni protivnici su visoki sveštenici i Jerusalemski pisari, dok u Evanđelju po Mateju, pisanom nakon rata, to postaju fariseji.^[10]

Pad Jeruzalema bio je događaj koji je žudio za objašnjenjem. Iako je vremenom među hrišćanima postalo uobičajeno tumačiti tu katastrofu posljedicom zala koje su Jevreji nanijeli Isusu ^[12], bilo je i onih koji su povezivali pad Jeruzalema sa zlostavljanjem Jakova od jevrejskih vlasti, neposredno uoči rata s Rimljanima (Hegezip u Euzebije, H. E. 2.23).

Glavni članci: Judeo-hrišćani i Pavle Tarski

Izmedu 70. i 100. godine n. e. kršćanski pokret je brzo rastao. Isusovim sledbenicima je pošlo za rukom da privuku mnoge nejevreje (Gentiles). Medutim, na njihovo razočaranje, uglavnom nisu uspeli da privuku Jevreje.

Ubrzo nakon pada Jeruzalema, oko 80. godine, uvedena je kletva protiv kršćana. Uvele su je rabinske vlasti, na prijedlog Gamaliela II, da bi otkrile nazočnost kršćana u sinagogi. Kletva je uvedena kao sastavni dio dnevnih molitava (Šemoneh esreh) te su je svi sudionici bogoslužja u sinagogi morali naglas izgovarati:

Neka otpadnik bude bez ikakve nade i neka kraljevstvo ponosa bude iskorijenjeno u naše doba. Neka nazareji i minimi nestanu u trenutku, neka svi budu izbrisani iz knjige života da se ne mogu ubrojiti medu pravednike. Blagoslovljen budi, o Bože, koji obaraš ponosite.^[13]

U posleratnoj Palestini, oko 80-90. godine, Isusovi sledbenici su postali marginalna grupa protiv koje je bila vladajuća partija fariseja, koja je došla na vlast u Jerusalimu nakon rimskog rata. Ovakvo stanje se odražava u evanđelju po Mateju, hrišćanskom spisu iz tog vremena (oko 80. godine), u kom se autor morao suočiti prvenstveno sa rivalstvom farisejskih učitelja i rabina koji su se uspešno uspostavili širom jevrejskog sveta kao autoritativni tumači Tore. Matej je u farisejima video glavne protivnike njegovog učenja o Isusu, te u njegovom spisu oni preuzimaju ulogu „bliskog neprijatelja".^[14]

Mada su mnogi Isusovi sledbenici bili Jevreji, oni su sve više težili da se odvoje od ostalih Jevreja, radije se moleći u kućama članova nego u sinagogama. Ova situacija rastuživala je mnoge koji nisu želeli da odbace tradicionalne običaje. Medutim, oni su na to bili primorani - jevrejske vođe su ih odbacile, ponekad ih čak isterujući iz njihovih domaćih sinagoga. Potkraj veka, oko 90-100. godine, Isusovi jevrejski sledbenici su bili izbačeni iz domaćih sinagoga zbog svoje tvrdnje da je Isus Mesija, i otuđeni od jevrejske zajednice. Ovakvo stanje oslikava Evanđelje po Jovanu, hrišćanski spis iz tog vremena u kojem Jevreji postaju nepomirljivi Isusovi protivnici.^[10] Hrišćani su počeli da tvrde kako su Jevreji koji odbijaju Hristovu poruku tvrdoglavi i slepi, jer odbijaju spasenje koje je obezbedio sam jevrejski Bog.^[4]

Kako se Isusov pokret širio diljem rimskog sveta, tako su mnogi sledbenici počeli da napuštaju tipične jevrejske običaje, pre svega obrezivanje, a zatim i način ishrane i zakone šabata. Oko 100. godine na teritoriji koja je obuhvatala Grčku, Malu Aziju, Italiju i Egipat, mnoge hrišćanske crkve su bile prevashodno nejevrejske. No hrišćani su još uvek tvrdili da su jedino istinsko ovaploćenje Izraela. Hrišćani su nastavili da priznaju drevne jevrejske tekstove kao temelj svojih verovanja, insistirajući da su Jevreji prezreli sopstvenog mesiju, odbacili sopstvenog Boga, i pogrešno protumačili sopstveno sveto pismo.^[4] Džordž Nikelsberg skreće pažnju na ironiju položaja ranih hrišćana u odnosu na judaizam:

Mlada, skorojevićka grupa, čije se članstvo brzo i radikalno promenilo, tvrdila je da je autentičnija od grupe od koje je potekla; i ovaj superiorni i isključivi stav delom je proizišao iz ideja i stavova prvobitne grupe.^[1]

Odbačene od judaizma, zajednice Isusovih sledbenika su s mukom tražile sopstveni identitet nezavisno od jevrejske zajednice, čije su svete spise i tradicije uglavnom preuzeli.^[10] No, nisu svi hrišćani napustili jevrejske običaje u isto vreme. Jerusalimska grupa okupljena oko Isusovog brata Jakova Pravednog, na primer, i dalje je poštovala zakon.

Ortodoksni Jevreji su kršćane napadali kao heretike i izdajnike, i često se isticali u borbi protiv kršćana, nastupajući optužnički pred državnim vlastima. To je delom proizlazilo iz želje da se pred vlastima i javnošću jasno razgraniče od kršćana, budući da je u ta vremena još postojala mogućnost da ih Rimljani pobrkaju jedne s drugima, odnosno da ih uzimaju kao jednu grupu, tako da se kršćani shvate samo kao jedna židovska sekta. Židovi su u carstvu imali javno priznat položaj, i željeli su ga sačuvati. Zato su mogli osjećati kršćane kao opasnost za svoj stečeni status u rimskom društvu, posebno kad se protiv kršćana pokrenulo javno mnijenje.^[15]

U mnogim hrišćanskim spisima od 1. veka nadalje, Jevreji postaju simbol zla, ubice Hrista, Bogoubice. Evanđelje po Jovanu na nekim mestima Jovan upotrebljava termin „Jevreji" da označi ljude strane i neprijateljske prema Isusu. Jovan ponavlja da su „Jevreji hteli da [ga] ubiju" i da je Isus ponekad izbegavao da putuje u Jerusalim „strahujući od Jevreja".^[10] Autor sa zapanjujućom gorčinom govori o Jevrejima, pa im čak kroz Isusova usta upućuje reči: „Vi ste od oca đavola!". Iako mnogi stručnjaci smatraju da Isus nije izgovorio ove reči, one su vekovima uticale na stavove hrišćana o Jevrejima.^[10] "Jevreji" kod Jovana postaju „simbolom ljudskog zla" (Bultman)^[16] što je izazvalo neprijateljstvo koje je, prema Fuleru, „na tragičan način i u ogromnoj meri ispoljeno tokom hrišćanske istorije".^[17]

Ranohrišćanski pisci počinju da nagrđuju Jevreje najgorim mogućim izrazima. Tako npr. Justin tvrdi da je Bog zapovedio Jevrejima da se obrezuju kako bi ih obeležio kao poseban narod koji zaslužuje da bude progonjen. Tertulijan i Origen tvrde da je rimska vojska uništila Jerusalim 70. g. za kaznu Jevrejima koji su ubili svog mesiju, a neki pisci, kao Melito iz Sarda i Jovan Hrizostom, tvrde da su, zbog ubistva Hrista, Jevreji zapravo krivi za ubistvo Boga.^[4]

Obratite pažnju na sve porodice naroda i posmatrajte! Jedno izuzetno ubistvo se dogodilo u centru Jerusalima, u gradu posvećenom Božijem Zakonu, u gradu Jevreja, u gradu proroka, u gradu za koji se misli da je pravedan. I ko je bio ubijen? I ko je ubica? Stidim se da odgovorim, ali moram... Onaj ko je okačio Zemlju u prostoru, sam je okačen, onaj koje učvrstio nebesa na njihovom mestu sam je prikovan; onaj ko je tvrdo učvrstio sve stvari sam je čvrsto prikovan za drvo. Gospod je bio uvređen, Bog je bio ubijen, Kralja Izrailja uništila je desna ruka Izrailja.^[18]

– Jovan Hrizostom

Ehrman podseća da se na ovaj način dospelo daleko od istorijskog Isusa, palestinskog Jevrejina koji se držao jevrejskih običaja, propovedao svojim sunarodnicima Jevrejima i učio jevrejske učenike pravom značenju jevrejskog zakona.^[4]

Glavni članak: Rano hrišćanstvo i helenizam

Pavlove propovedi su privukle mnoge preobraćenike nejevreje, koji su se pridruživali hrišćanskim zajednicama. Zajednice koje su sledile učenja Pavla, bivšeg fariseja, uveliko su prisvojile njegovo ubeđenje da je "Hrist kraj zakona za svakoga ko veruje, bio on Jevrejin ili nejevrejin". Većina vernika tumačila je tu Pavlovu izjavu kao tvrdnju da su obrezivanje i poštovanje košer zakona i jevrejskih festivala u suprotnosti sa evanđeljem.^[10]

Objavljujući da Jevreji i nejevreji, robovi i slobodni ljudi, muškarci i žene, "jedno u Hristu" (Poslanica Galatima 3:28), Pavle je od svojih preobraćenika stvorio čvrsto povezane zajednice koje Vejn Miks naziva „prvim gradskim hrišćanima". Bile su to socijalno i etnički raznovrsne skupine u kojima su bili izmešani trgovci, robovi i bogati pokrovitelji, čija je dužnost bila da pomažu i podržavaju jedan drugog, očekujući Hristov trijumfalni povratak.^[19]

Ovim nejevrejskim hrišćanskim zajednicama je bilo namenjeno Evanđelje po Luki, verovatno jedino čiji je autor nejevrejin.

• Rano hrišćanstvo
• Rano hrišćanstvo i helenizam
• Judeo-hrišćani
• Ebioniti