Omar ibn Šaba je rođen 173. AH[7] odnosno 789. AD[13] u iračkom gradu Basri.[14] U patronimskimgenealogijama spominje se kao Omar ibn Šaba ibn Abida ibn Rajta, odnosno kao sin Šabe, unuk Abide i praunuk Rajte.[7] Pravo ime njegovog oca bilo je Zejd, dok je Šaba zapravo nadimak preuzet iz pjesme koju mu je majka (Omarova baka) pjevala dok je bio dječak.[7] Historičari Jakut al-Hamavi i al-Safadi bilježe da je Omar rođen kao mavla plemena Banu Numajr,[7] zbog čega se u literaturi ponekad navodi pod nisbom al-Numajri.[15] Također, javlja se i pod toponimskom nisbom al-Basri,[16] kao i kunjom Abu Zejd ("otac Zejda").[17] Omar je po vjeroispovijesti bio sunitskimusliman.[18]
Posljednje godine života proveo je u Samari gdje je bio podvrgnut kalifskoj mihni, prisilnim svjedočenjima na temu porijekla Kurana.[4] Omar svejedno nije popuštao pritiscima vlasti[4] i zbog toga su mu neka djela bila uništena, a iz protesta na takav tretman privremeno je obustavio predavanja.[7]Al-Hatib al-Bagdadi tvrdi da se Omarovo preseljenje u novu abasidsku prijestolnicu odigralo pred kraj njegovog života, međutim, S. Leder piše da se to zapravo dogodilo barem 25 godina prije zabilježenog datuma smrti, uzimajući u obzir da je mihnu između 848. i 852. okončao kalif al-Mutavakil.[7] Istaknuti Omarovi studenti bili su učenjak Hasan ibn Ulajl al-Anazi (u. 902), muhadis ibn Abi Hatim al-Razi (r. 854) i njegov otac Abu Hatim al-Razi.[7] Ibn Abi Hatim hvalio je Omarovu reputaciju i opisivao ga kao pouzdanog i ozbiljnog učenjaka, ističući da je zajedno s ocem zapisivao i kopirao materijal na Omarovim predavanjima.[7]
"Izvještaj o Medini" (Ahbar al-Madina)[28] ili "Historija Medine" (Tarih al-Madina al-munavara),[29] djelo o historiji grada Medine.[30]
"Izvještaj o narodu Basre" (Ahbar ahl al-Basra),[2] djelo o gradu Basri.[4]
"Knjiga o Meki" (Kitab al-Maka), djelo o gradu Meki.[4]
"Knjiga o zapovjednicima Kufe" (Kitab al-umara al-Kufa),[2] djelo o gradu Kufi.[4]
"Biografski leksikon pjesnika" (Tabakat al-šuara), tzv. tabakat.[2]
"Knjiga o Muhamedu i Ibrahimu ibn Abdulahu ibn Hasanu" (Kitab Muhamad va Ibrahim ibn Abdalah ibn Hasan), djelo o Abdulahovim sinovima Muhamedu i Ibrahimu.[2]
"Knjiga o Osmanovoj smrti" (Kitab maktal Usman), djelo o ubojstvu kalifa Osmana.[31]
"Knjiga o pjesmama" (Kitab al-agani), zbirka poezije.[2]
"Knjiga o školi" (Kitab al-kutab), djelo o mektebu.[2]
Prema S. Lederu, postoji izgledna mogućnost da se Kitab maktal Usman sadržajno nadovezuje na Tarih al-Madinu, budući da događaji vezani uz Osmanovu smrt nisu uključeni u knjigu o historiji Medine.[2]Kitab maktal Usman spomenuta je u ibn al-NadimovomFihristu, međutim, al-Balazuriju i al-Tabariju je ista bila nepoznata, iako oboje opsežno citiraju ibn Šabu za druge teme.[2] Leder kao iznenađujući podatak navodi da se samo jedan od naslova izlistan u Fihristu citira u kasnijem djelu al-Tabarija, konkretno Ahbar ahl al-Basra.[2] Ova ibn Šabina knjiga također je bila poznata Jakutu i al-Sahaviju, no prvi je u svom Iršadu samo spominje kao naslov i ništa ne citira od njenog sadržaja.[2]
Velik broj citata u Abu al-FaradžovomAganiju svjedoče o značajnom oslanjanju na ibn Šabina djela.[2] Abu al-Faradž ne spominje niti jedan njegov naslov, ali s materijalima istih je bio upoznat zahvaljujući raznim posrednicima koji su zasigurno sastavljali recenzije ibn Šabinih zbirki Tabakat al-šuara i Kitab al-agani.[2] Sadržaj djela Kitab Muhamad va Ibrahim ibn Abdalah ibn Hasan na sličan način je sačuvan u navodima Abu al-Faradžovog Makatila i al-TabarijevogTariha.[2] Al-Tabarijevo djelo isto tako sadrži fragmente ibn Šabine al-Umare al-Kufe i al-Kutaba, a potonja knjiga je prema svemu sudeći korištena i u al-Vuzari od al-Džahšijarija.[2] Razlog zbog kojeg ibn Šabina djela nisu direktno citirana djelomično leži u pravilima isnada.[2]
S. Leder na temelju gore navedenog zaključuje da je ibn Šaba, držeći se metoda prenošenja hadisa, ostavio svojim studentima brojne ahbare koje je tokom života prikupljao i slagao po različitim temama.[2] Njegov materijal se stoga po raznim zbirkama širio više u obliku prenesenih predaja (rivajeta), nego kao sastavni dio autorskog djela s razrađenom narativnom strukturom.[2] Postojanje različitih zbirki koje sadrže otprilike iste materijale, navodi Leder, također se mora uzeti u obzir da bi se objasnile paralele između al-Tabarija i al-Balazurija, odnosno ibn Kutajbe i Abu al-Faradža.[2] Njihovi zajednički izvori nisu ni ibn Šabine knjige niti autoriteti koje citira, već proizlaze iz zbirki opisanih dostupnima stručnjacima, bez daljnjih specifikacija.[2]
Osim prikupljanja ahbara o historiji, ibn Šaba sastavljao je i prozni materijal na temu poezije i zato predstavlja veoma važan izvor za neka od najistaknutijih djela arapske književnosti.[7] Kao učenjak (adib), sam se bavio pisanjem poezije i određeni fragmenti njegovih poema sačuvani su u biografskoj literaturi, primjerice stihovi u čast Hasana ibn Mahlada (u. oko 884) koji je služio kalifa al-Mutavakila i kasnije postao vezir tokom vladavine al-Mutamida.[7] Ibn Šabin interes za književnost obilno je dokumentiran u kasnijim izvorima, a između ostalog navodi se da je kopirao divanAbasa ibn al-Ahnafa.[7] Također, ibn Šabina zbirka priča al-Džamhara smatra se potencijalnom prvom antologijom koja je sadržavala priče o Arapima i njihovim ratovima sa susjednim narodima u predislamsko doba.[32] Književni osvrt na ovu zbirku napisao je Dž. Zejdan.[11]
Tarih al-Madina
Najpoznatije ibn Šabino djelo je Ahbar al-Madina[28] ili Tarih al-Madina al-munavara,[29] knjiga o historiji Medine čiji je sadržaj većim dijelom sačuvan kao individualni manuskript,[33] dok s ostalim njegovim naslovima to nije slučaj.[2] Suvremeni historičari su suglasni da Tarih al-Madina kao samostalno i cjelovito djelo nije nastalo za vrijeme ibn Šabinog života, već je dovršeno godinama ili decenijama nakon njegove smrti,[34] najvjerojatnije od strane jednog od ibn Šabinih studenata.[35] Slični slučajevi posthumne finalizacije javljaju se i kod raznih drugih djela 9. vijeka, uključujući Tabakat od ibn Sada,[36]Ahbar al-Madinu od ibn Zabale i Ahbar al-Madinu od Jahje al-Akikija.[37] Autorstvo svih njih može se promatrati samo u smislu da je velika većina pripisanog materijala bila njihova i da su nedvojbeno odigrali značajnu ulogu u oblikovanju organizacije sadržaja, međutim, jednako važnu ulogu imali su i kasniji redaktori.[37]
ManuskriptTarih al-Madina sačuvan je u privatnoj biblioteci u Medini i naizgled kopiran u drugoj polovini 15. vijeka,[10] a doticaj s jednom verzijom zasigurno su imali historičari al-Zahabi[2] i al-Samhudi.[10] Osim u al-Samhudijevom djelu Vafa al-vafa,[38] citati iz Tarih al-Madine pojavljuju se još u tekstovima al-Balazurija i al-Tabarija,[2] kao i u djelu al-Ravda al-firdavsija od stanovitog al-Akšahrija.[8] Zbog učestalih modifikacija ibn Šabinih citata, radovi kasnijih historičara nisu od velike koristi za preciznu rekonstrukciju izgubljenih fragmenata izvornog manuskripta.[37] Svejedno, krajem 20. vijeka pojavila su se suvremena izdanja – Tarih al-Madina al-munavara pod uredništvom F. M. Šaltuta objavljena je u četiri toma prvo u Meki (1979) i potom u Bejrutu[39] i Komu (1990),[40] a A. M. Dandal i J. S. D. Bajan uredili su novo izdanje pod naslovom Tarih al-Madina al-munavara: ahbar al-Madina al-nabavija i objavili ga u dva toma u Bejrutu (1996).[41]
Tarih al-Madina spada pod oba žanra u koja se klasificiraju ondašnja djela o historijama gradova.[42] Prvi je fadail (dosl. izvrsnosti), žanr traktata koji veličaju određene gradove i sabiranjem citata, poezije i anegdota iz različitih izvora podsjećaju na antologije tj. adab, no ponekad imaju i pobožnu inklinaciju, favorizirajući materijal iz Kurana i hadisa.[43] Drugi je topografska historija koja predstavlja gradove na osnovi raznih historijskih izvora, uključujući parabiblijske i legendarne materijale, dokumentirajući tako promjene u njihovim urbanim sredinama, upravi i obrascima stanovanja tokom vremena.[43] Srodni primjeri kod kojih se traktati (fadail) temeljeni na hadisima preklapaju s topografskim historijama kako bi djelovali kao uvod biografskim leksikonima ranih generacija muslimana ili gradske uleme uključuju Tarih Vasit od Bahšala, Kitab zikr ahbar Isfahan od Abu Nuajma, Kitab tarih madinat Sana od al-Razija i Tarih Bagdad od al-Hatiba al-Bagdadija.[42] Kao zbirci ahbara, Tarih al-Madini sadržajno su slična i tri istoimena djela (Ahbar al-Madina) o Medini iz 9. vijeka koja se pripisuju ibn Zabali, al-Zubajru ibn Bakru i Jahji al-Akikiju.[44] Ipak, za razliku od ibn Šabinog djela, niti jedno od njih nije značajnije sačuvano.[45]
Određeni segmenti Tarih al-Madine mogu se klasificirati pod mašhad (mn. mašahid), žanr na temu lokacija gdje su se odvijali događaji koje muslimanska zajednica doživljava kao osnivačke epizode jer su bile povezane sa svetim znakovima i aktivnostima poslanika Muhameda.[46]Tarih al-Madina također ima i karakteristike putopisa, budući da se opisi urbanih građevina iz prve ruke isprepliću s historijskim temama i na taj način otkrivaju autorov osjećaj pripadnosti posjećenom gradu, odnosno pobožnu predanost da doslovno i figurativno slijedi stope prve generacije muslimana koji su oblikovali i naseljavali Medinu.[47] Usprkos činjenici da je ibn Šaba gotovo cijeli životni vijek proveo u Iraku[47] i da ne postoji konkretan dokaz o njegovom boravku u Medini,[10] suvremeni historičari su složni da je vjerojatno posjetio grad.[48] U prilog tome idu razne deskripcije iz Tarih al-Madine, poput pravilnog smještanja objekata u odnosu na susjedne građevine i ulice te posebno detaljnih opisa okolice Poslanikove džamije, stambenih zgrada ili čak ulaza specifičnih kuća, najčešće bez pozivanja na drugi izvor ili tekst.[49] Iako nije bio njen građanin, ibn Šabina prezentacija Medine u ovim segmentima podsjeća na djela insajdera, prije svega al-Azrakijeve opise rodne Meke.[49]
Sadržaj Tarih al-Madine sastoji se od tri dijela,[8] determinirana prema vladavinama Muhameda, Omara i Osmana.[50] Sva tri dijela sačuvanog manuskripta sadrže brojne lakune (najviše posljednji) i nedostajuće odlomke,[8] dok je period Abu Bakrove vlasti iz nepoznatih razloga potpuno izostavljen.[51] Prvi dio obrađuje gradske spomenike i topografiju odnosno poslanikov život,[52] a iz uvodnog predstavljanja Medine evidentno je da se ibn Šaba fokusirao na urbani prostor povezan s biografijama Muhameda, muhadžira i ashaba.[53] Po tome se razlikuje od ibn Zabale, njegovog učitelja koji je pokazivao više pažnje za predislamsku historiju,[8] međutim, postoji i niz tema koje su bile od zajedničkog interesa obojici autora.[54] Isto tako postoji mogućnost da je ibn Šaba ciljano birao teme kojima se njegov prethodnik nije podrobnije bavio.[51]
Prvi dio manuskripta definitivno je bezglav jer sačuvani sadržaj počinje na samom koncu onog što je očito bio duži tekst o Poslanikovoj džamiji.[8] Dokaz da je Tarih al-Madina izvorno sadržavala opširniji opis džamije može se naći u al-Samhudijevom djelu koje sadrži ibn Šabine citate nesačuvane u manuskriptu.[8] Uz nedostajuće odlomke o džamiji, u potpunosti je izgubljen i tekst o njenoj grobnici.[51] Okolica građevine je pak izuzetno detaljno opisana i u jednom veličanstvenom pasusu nabrajaju se kuće koje okružuju Poslanikovu džamiju u smjeru kazaljke na satu, počevši i završavajući na južnoj strani gdje se nalazi kibla.[49] Ovaj precizan opis uključuje i razmake između svih kuća izražene u laktovima, što implicira da je informacije prikupio iz prve ruke.[49]
Bez obzira što se Tarih al-Madina fokusira na teme islamske historije, ibn Šaba pruža i bogate informacije o dobrotvornim imanjima (sadakat), kućama (duvar), gradskim četvrtima (mahala) i naseljima (manazil) koji su bili pod upravom ili vlasništvom muhadžira, ustrajno bilježeći njihov trenutni status (9. vijek) i citirajući čak originalne pravne dokumente iz 7. vijeka.[49] Ibn Šabini zapisi pokazuju da je većina navedenih nekretnina ostala u rukama potomaka izvornih vlasnika ili administratora.[49] Pojedinačno opisane lokacije uključuju dom Kudame ibn Mazuna, porodičnu kuću Abu Zajaba, naselja Banu Damre[49] i Banu Sahma,[55] grobnice šehidabitke kod Uhuda,[51] itd. Tarih al-Madina sadrži hadis koji je ibn Šaba preuzeo od Muhameda ibn Jahje↓N1 i u kojem poslanik Muhamed izjavljuje da grad ima deset imena, nabrajajući pritom njih osam: al-Madina, Tajba, Taba, Maskina, Džabar, Mahbura, Jandad i Jasrib.[56] Odmah iza tog hadisa slijedi sveta predaja (hadis kudsi) u kojoj Ali izvještava da je MedinaBožjim riječima nazvana kao al-Dar i al-Iman.[56] Usprkos činjenici da se nazivi Jasrib i al-Madina pojavljuju u Kuranu, većina hadisa prikupljenih od strane ibn Šabe kao najbolja imena za grad preporučuju Tabu ili Tajbu.[56]
Drugi i treći dio Tarih al-Madine manje se bave lokalnom topografijom i fokus im je gradska historija tokom vladavine kalifa Omara (vl. 634–644) i Osmana (vl. 644–656).[51] Posljednji dio je najnepotpuniji jer ima brojne lakune,[8] izgubljene odlomke i digresije poput Omarovog putovanja u Siriju,[51] a nedostaje mu i tematski završetak[8] odnosno događaji vezani uz Osmanovu smrt.[31] Suvremeni historičari na temelju navedenih manjkavosti pretpostavljaju da je Kitab maktal Usman mogući nastavak Tarih al-Madine,[2] ili da posljednja dva dijela izvorno nisu bila uključena u kapitalno djelo, već proizlaze iz jednog ili više sporednih naslova pripisanih ibn Šabi.[51]
Najcitiraniji autoritet u Tarih al-Madini je ibn Šabin učitelj Abu Gasan al-Kinani, dok se djelo ibn Zabale zbog tematskih nepreklapanja citira izuzetno rijetko.[8] Ibn Šabino djelo navodi na zaključak da Abu Gasan nije bio samo predavač, već je sastavljao i pisana djela ili bilješke koje nisu sačuvane.[57] Ahbari Tarih al-Madine najčešće su bez komentara i s pravilno postavljenim lancima prenosilaca (isnad),[2] ali postoje i izuzeci. Primjerice, ibn Šaba u odlomcima o Osmanu koristi više izvještaja koje pripisuje Saidu ibn al-Musajabu, iako je pravi autor zapravo Ismail ibn Jahja al-Tajmi, Abu Bakrov potomak ozloglašen kao falsifikator hadisa.[58]Musa ibn Talha izostavljen je iz isnada i umjesto njega ibn Šaba citira nekoliko sekundarnih verzija Musine priče.[59]Tarih al-Madina sadrži 62 izvještaja na temu medinske historijske topografije koja potječu od ibn Abi Jahje, međutim, ibn Šaba iz nepoznatih razloga sistematski izbjegava spomen tog šijitskog učenjaka i sve pripisuje Abu Gasanu.[24] Ostali autoriteti koji se kao prenosioci pojavljuju u Tarih al-Madini su al-Tajalisi,[60]Havza ibn Halifa,[61]Abdulah ibn Lahija, OmejadSaid ibn Amr,[62] antialidski Husein ibn Numajr al-Vasiti,[63] itd.
