Jevrejsko groblje u Mostaru nalazi se na sjevernom ulazu u grad Mostar iz smjera Sarajeva, na udaljenosti oko 5 km od centra, u dijelu grada koji se zove Sutina. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 30. avgusta do 2. septembra 2003. godine donijela je odluku da se groblje proglasi za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.[1] Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović (predsjedavajući komisije), Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Historija
U XIX. stoljeću, za vrijeme austrougarske uprave, na ovim prostorima naselili su se Jevreji Aškenazi, donoseći zapadnoevropsku kulturu, način života istočnoeuropskih Jevreja, uključujući i jidiš jezik. Od 1890. godine groblje je u vlasništvu Jevrejske općine u Mostaru, pa se taj datum i uzima kao vrijeme njegovog nastanka. Na temelju kupoprodajnog ugovora od 13. marta 1936. godine, te uvjerenja Sreskog načelništva u Mostaru, uknjiženo je pravo vlasništva Jevrejskog pobožnog društva «Hevra Kedoša» nad spomenutim grobljem. Iste godine podignuta je ograda oko groblja. Ulaz u groblje je naglašen sa dva kamena stupa između kojih su postavljena dvokrilna metalna vrata. Na stupovima su sa unutrašnje strane postavljene kamene ploče sa natpisom iz 1936. god.
Prije II. svjetskog rata, u Mostaru je postojala dobro organizirana Jevrejska općina, koja je brojala 310 članova, a zbrinjavala preko 1500 Jevreja. Godine 1940, u Mostaru je boravilo 956 Jevreja izbjeglica iz okupiranog dijela Evrope, kojima je ovaj grad i Jevrejska vjeroispovijedna općina Mostar, na čelu sa predsjednikom Davidom Hajonom, pružila privremenu zaštitu. David Hajon je, stvarajući dobre odnose sa italijanskim vlastima u Mostaru, uspio spasiti mnoge jevrejske izbjeglice. Svi Jevreji Mostara deportirani su 17. novembra 1942. godine na dalmatinska ostrva, a nakon toga na ostrvo Rab, gdje su dočekali kapitulaciju Italije 1943. godine. Većina mlađih zarobljenika otišla je u partizane, a oni koji su ostali, deportirani su u koncentracione logore Njemačke, ili tadašnje Nezavisne države Hrvatske. U holokaustu je nastradalo 138 mostarskih Jevreja, tako da je potpuno nestalo 39 prezimena.
Jevrejsko groblje u Mostaru uređeno je 1996. godine, uz financijsku pomoć kancelarije Evropske unije sa sjedištem u Mostaru i poduzeća iz Mostara "Vodovod" i "Komos". Nakon toga u prostoru Jevrejskog groblja izgrađen je i Memorijalni spomenik jevrejima Mostara, žrtvama holokausta 1941. - 1945. godine. Financijska sredstva su osigurali: Grad Mostar, The American Joint Distribution Committee New York na čijem čelu su bili humanisti Yechiel Bar - Chaim, Kon Mihajlo i Moritz Levi, sefardski nadrabin iz Švajcarske. Spomenik je djelo kipara Florijana Mićkovića, arhitekata Džudže, Gutića i Atijasa, te arhitektonskih biroa «Arten" i "Čip" iz Mostara.
Opis
Ulaz u groblje se nalazi sa sjeverozapadne strane i naglašen je sa dva kamena stupa između kojih su postavljena dvokrilna metalna vrata. Na stupovima sa unutrašnje strane postavljene su kamene ploče sa natpisom.
Većinu nadgrobnika sačinjavaju položeni ili tzv. ležeći nadgrobni spomenici, koji vode porijeklo iz Palestine. Na ovim prostorima nastao je poseban oblik nadgrobnika sandučastog oblika, koji po svom izgledu podsjeća na srednjovjekovne stećke ili pojednostavljene antičke sarkofage.
Na nadgrobnicima nema nikakvih ukrasa, osim izvedenih bordura na prednjoj strani spomenika na kojoj se nalazi tekst. Ova epigrafika, rađena reljefnim i urezanim slovima hebrejskog kvadratnog pisma, rasi kurzivom i latinicom, predstavlja izuzetnu vrijednost nadgrobnih spomenika. Na starim spomenicima epitafi su obično postavljeni na sjevernu čeonu stranu (sa ili bez niše), zatim na gornju horizontalnu i na bočne strane, dok su na novim postavljeni i na ovaj i na način ispisivanja vertikalnih dijelova grobnice. Pored formule "ovdje počiva", sadrže ime pokojnika, datum rođenja i smrti, ponekad kratak tekst o životu i djelu pokojnika, stihove i citate iz jevrejske tradicije. Kod starijih spomenika su slova ispupčena, dok su kod mlađih uklesana. Zbog nepovoljnih vremenskih uvjeta i neodržavanja groblja, većina natpisa postala je skoro nečitljiva. Najstariji pronađeni i pročitani nadgrobnik je iz 1892. godine. Veliki broj je iz perioda od 1900. do 1915. godine i kasnije.
Literatura
- Moric Levi - Sefardi u Bosni, Beograd, 1969., str. 96.-97.
- Snježana Mutapčić - Staro jevrejsko groblje na Borku u Kovačićima, nav. sveske br. 7-8, Sarajevo, 1984., str. 89.-95.
- SEFARAD 92 : Zbornik radova [sa znanstvenog skupa], Sarajevo, 11. - 14. rujna 1992., str. 323.-331.
- Zoran Mandlbaum - Veličanstven pomen nevinim, Most, časopis za obrazovanje, nauku i kulturu, Mostar, br. 122 – 123 , 2000.[2]
Reference
