Zakłady Mechaniczne im. gen. K. Świerczewskiego „Zamech” w Elblągu – przedsiębiorstwo przemysłu ciężkiego funkcjonujące w Elblągu w latach 1948–1990, producent turbin parowych, przekładni zębatych, urządzeń wyposażenia okrętowego, maszyn do obróbki plastycznej metali.

Zostały powołane do życia 15 września 1948 r., a uległy likwidacji z chwilą przekształcenia ich 1 marca 1990 r. w Elbląskie Zakłady Mechaniczne Przedsiębiorstwo Państwowe. W szczycie swojego rozwoju w drugiej połowie lat 70. XX w. zatrudniały ok. 8,5 tysiąca pracowników i były największym pracodawcą w mieście, regionie i województwie elbląskim^[1].

W sierpniu 1945 r. radziecki komendant miasta przekazał stocznię Schichau-Werft inżynierowi Mieczysławowi Filipowiczowi, członkowi Morskiej Grupy Operacyjnej^[2]. Przed końcem 1945 r. stocznię przemianowano na Stocznię nr 16, która w wyniku utracenia przez powojenny Elbląg dostępu do Bałtyku nie mogła kontynuować swojej przedwojennej działalności. Jej zdolności produkcyjne zostały wykorzystane do odbudowy zniszczonej II Wojną Światową polskiej energetyki. 4 listopada 1947 r. Stocznię nr 16 przemianowano na Zakład Budowy Maszyn i Turbin. W kwietniu 1948 r. Zakład Budowy Maszyn i Turbin połączono z Państwową Fabryką Maszyn i Taboru Kolejowego (powstałą na bazie Schichau Lokomotiv Fabrik) przy ul. Grunwaldzkiej pod nazwą Fabryka Turbin i Ciężkich Maszyn. 15 września 1948 r. minister przemysłu i handlu przekształcił Fabrykę Turbin i Ciężkich Maszyn w Zakłady Mechaniczne im. gen. Karola Świerczewskiego – Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione^[3].

1 marca 1990 roku w klimacie transformacji systemowej w kraju Zakłady Mechaniczne Zamech zostały przekształcone w Elbląskie Zakłady Mechaniczne – Przedsiębiorstwo Państwowe sp. z o.o., w skrócie Elzam^[4].

Część majątku tego nowo powstałego podmiotu gospodarczego została sprzedana szwajcarsko-szwedzkiemu koncernowi ABB i na tej bazie powstała spółka ABB Zamech Ltd, która rozpoczęła swoją działalność 1 maja 1990 roku.^[1]

Na jej czele stanął prezes Paweł Olechnowicz. Spółka ABB Zamech Ltd funkcjonowała do roku 1999. Po sprzedaży segmentu energetycznego ABB koncernowi Alstom, spółka ABB Zamech Ltd przekształciła się w Alstom sp. z o.o., która funkcjonowała do roku 2015. Wówczas to koncern GE odkupił od Alstom segment energetyczny i w listopadzie 2015 powstała GE Power sp. z o.o^[4].

Zakłady Mechaniczne im. gen. K. Świerczewskiego funkcjonowały w Elblągu na obszarze zajmowanym wcześniej przez niemieckie zakłady Schichau i były podzielone na dwa tereny, które łączyła biegnąca przez miasto linia kolejowa:^[1]

• rozciągający się na wschodnim brzegu rzeki Elbląg teren byłej Schichau Werft przy ul. Stoczniowej, ul. Niskiej i ul. Dolnej określany jako „Teren I-szy” lub „Fabryka nr 1”. Znajdowały się tam budynki i hale oznaczone literami A i C. W budynkach oznaczonych literą A ulokowana była produkcja turbin i przekładni. Znajdowała się tam również spawalnia, narzędziownia, Ośrodek Naukowo-Badawczy i główny budynek administracyjny z biurami konstrukcyjnymi. Na obszarze C ulokowana była produkcja odlewów;^[1]
• leżący niedaleko dworca PKP teren byłej Schichau Lokomotiv Fabrik przy Al. Grunwaldzkiej, ul. Lotniczej i ul. Malborskiej określany był jako „Teren II-gi” lub „Fabryka nr 2”, a znajdujące się tam budynki i hale oznaczone były literą B. Projektowano tam produkowane wyposażenie okrętowe, maszyny do obróbki plastycznej metali, a wcześniej tabor kolejowy.^[1]

  

Od roku 1961 w Zamechu działało 6 wytwórni produkcyjnych:

• W1 – Wytwórnia Metalurgiczna
• W2 – Wytwórnia Turbin
• W3 – Wytwórnia Elementów Okrętowych
• W5 – Wytwórnia Przekładni Zębatych
• W6 – Wytwórnia Maszyn do Obróbki Plastycznej
• W7 – Wytwórnia Taboru Kolejowego

Od 1990 r. w Zamechu istniały już tylko cztery wytwórnie – W1, W2, W3 oraz W5.

Dyrektorzy Naczelni^[1]:

• Wiesław Jurewicz (1948–1949),
• Zdzisław Cholewa (1949),
• Jan Biernacki (1949–1950),
• Zdzisław Turliński (1950–1952),
• Jerzy Agonek (1952),
• Józef Matuszczak (1952–1953),
• Józef Wanat (1953–1963)^[5],
• Zygmunt Nawrocki (1963–1965),
• Jan Cieśliński (1965–1967),
• Bogusław Nader (1968–1970),
• Alfred Zienkiewicz (1970–1972),
• Zbigniew Bartosiewicz (1972–1976),
• Kazimierz Pniewski (1976–1984),
• Jan Obrzut (1984–1990),
• Paweł Olechnowicz (1990).

Dyrektorzy Techniczni^[1]:

• Stanisław Staszko (1948–1950),
• Feliks Łazarek (1950–1952),
• Janusz Szczepan Baurski (1950–1951),
• Eugeniusz Kwiatkowski (1951–1954),
• Mieczysław Susicki (1951–1959),
• Czesław Duchowski (1959–1963),
• Tadeusz Pawłowski (1963–1964),
• Władysław Barański (1964–1965),
• Adam Widłak (1965–1968),
• Władysław Barański (1968–1972),
• Jarosław Modzelewski (1972–1974),
• Janusz Welizarowicz (1974–1980),
• Zdzisław Salamon (1981–1985),
• Daniel Rokicki (1985–1990).

W czasie swojego istnienia Zamech, jako jeden z największych kombinatów produkcyjnych w kraju, wchodził w skład różnych ogólnokrajowych organizmów gospodarczych. W latach 50. XX w. był to Centralny Zarząd Budowy Maszyn Ciężkich, Kotłów i Turbin, w latach 60. XX w. – Zjednoczenie Przemysłu Budowy Maszyn Ciężkich „ZEMAK”, od 1976 r. – Zjednoczenie Przemysłu Maszyn i Urządzeń Energetycznych „MEGAT”, a od roku 1982 – Zrzeszenie Producentów Maszyn i Urządzeń Energetycznych „MEGAT”^[1].

Za wyjątkowe osiągnięcia i zasługi dla polskiej gospodarki oraz społecznego i kulturalnego rozwoju Polski, Zamech został odznaczony, w lipcu 1978 r., najwyższym odznaczeniem państwowym PRL – Orderem Sztandaru Pracy I klasy.^[1]

Działalność przemysłowa Zamechu bazowała na licencjach oraz własnej myśli technicznej rozwijanej w funkcjonującym, przy Zakładowym Biurze Konstrukcyjnym, Ośrodku Naukowo-Badawczym oraz Laboratorium Metaloznawczym. Działalność Ośrodka Naukowo-Badawczego obejmowała następujące obszary: statyka i dynamika, wytrzymałości konstrukcyjna, elektroakustyka, wibroakustyka, badanie przepływów, zagadnienia regulacji i automatyki, pełzanie metali, numeryczne techniki obliczeniowe. Opanowanie i wdrażanie kolejnych licencji przyczyniało się do gromadzenia wiedzy i twórczego jej wykorzystania we własnych konstrukcjach, nierzadko wypracowywanych we współpracy z polskimi ośrodkami naukowymi.^[1]

W czasie istnienia zakładów Zamech od 1948 do 1990 roku wyprodukowano ponad 790 szt. turbin parowych o łącznej mocy ok. 30 GW^[1][6].

Pierwszą samodzielnie skonstruowaną i wyprodukowaną w Elblągu turbiną parową była turbina o symbolu TN0. Była to turbina normalno-obrotowa, przeciwprężna o mocy maksymalnej 500 kW, do napędu pomp wody zasilającej kotły parowe. Została uruchomiona w roku 1950 w cukrowni w Kętrzynie. W roku 1953, w Zakładach Przemysłu Bawełnianego w Andrychowie, uruchomiono pierwszą, wyprodukowaną w Zamechu, polską turbinę energetyczną. Miała symbol TP2 i moc maksymalną 2,3 MW. Została zaprojektowana przez zespół prof. R. Szewalskiego z gdańskiego Biura Turbinowego^[1][6][7].

W ślad za tym nastąpiły dalsze konstrukcje wysoko-obrotowych turbin napędowych przeciwprężnych i kondensacyjnych do napędu prądnic, generatorów oraz innych urządzeń okrętowych lub lądowych, o mocach od 100 kW do 12 MW. Były to zwykle produkcje wielkoseryjne^[1].

Oprócz tego Zamech rozwijał z dużym powodzeniem, od lat 60, XX w., swoje własne konstrukcje turbin ciepłowniczych i przeciwprężnych pierwszej, drugiej, a następnie trzeciej generacji. Powstawały też udane wariantowe konstrukcje oparte na licencjach turbin TC25, TK50, TK120, TK200 i 18K360^[1].

Lata 70. i 80. XX w. to konstrukcje turbin kondensacyjno-ciepłowniczych dużych mocy do elektrowni konwencjonalnych (np. 13CK220 i 18CK370), jak też i elektrowni jądrowych (np. 4CK465 dla Elektrociepłowni Jądrowej w Żarnowcu^[8] i 6CK1000 dla Elektrociepłowni Jądrowej „Warta” w Klempiczu), które jednak nie doczekały się realizacji^[9].

Przez lata swojej działalności Zamech produkował również turbiny na licencjach pozyskanych od innych wytwórców^[6]:

• od radzieckiego LMZ (Leningradskij Mietalliczeskij Zavod) – turbiny TC25, TK50, TK200 wraz z ich wariantami,
• od angielskiego Metropolitan Vickers / AEI – TK120 wraz z ich wariantami,
• od szwajcarskiego BBC – 18K360 i 1K12.

Pełny przegląd i systematykę turbin wyprodukowanych przez Zamech przedstawiają załączone tabele, podając dla każdej z nich rok wyprodukowania pierwszego egzemplarza^[1].

W roku 1962 uruchomiono wytwórnię przekładni zębatych W5, gdzie rozpoczęto produkcję przekładni okrętowych i przekładni stacjonarnych wg konstrukcji licencyjnych, jak i własnych. Znajdowały one zastosowanie w:

• młynach węglowych do kotłów energetycznych,
• napędach taśmociągów do transportu węgla w kopalniach odkrywkowych,
• w przemyśle cementowych,
• w siłowniach okrętowych.

W latach 80. XX w. nastąpił rozwój przekładni planetarnych, które zaczęto stosować w górnictwie odkrywkowym do napędów taśmociągów oraz w energetyce do napędu młynów węglowych i pomp wody^[1].

W 1969 r. powstała, w ramach Centralnego Zakładowego Biura Konstrukcyjnego, samodzielna grupa konstruktorów urządzeń wyposażenia okrętowego, którego asortyment obejmował następujące produkty^[1]:

• luki ładunkowe – produkowane od lat 50 XX w do 1987 roku,
• śruby o stałym skoku – śruba tej konstrukcji i produkcji Zamechu została m.in. zainstalowana na pierwszym polskim pełnomorskim rudowęglowcu Sołdek^[1],
• śruby nastawne – produkowane od 1966 r. na bazie licencji. Od 1976 roku produkowano śruby własnej konstrukcji,
• stery strumieniowe – produkcja od lat 70. XX w na licencji A.M. Liaaen. Od lat 80 XX w. produkcja obejmowała własne opatentowane przez Zamech rozwiązania ulepszonych układów zdalnego sterowania,
• inny asortyment – trzony sterowe, linie wałów śrub napędowych z łożyskami i wspornikami, tylnice, dziobnice, kotwice, stopery i zwalniaki do kotwic.

W struktury Zakładów Mechanicznych im. gen. K. Świerczewskiego włączono wiele podmiotów gospodarczych, między innymi Elbląską Fabrykę Urządzeń Kuziennych (EFUK)^[1].

W 1960 r. połączono EFUK i Zakłady Taboru Kolejowego tworząc Zakład Urządzeń Technicznych (ZUT), który w lutym 1961 r. włączono do Zamechu jako Wytwórnię W6^[10].

Produkowane w Elblągu maszyny do obróbki plastycznej metali obejmowały:

• gilotynowe nożyce do blach,
• giętarki,
• młoty sprężarkowe,
• kowarki rotacyjne,
• prasy mimośrodowe, hydrauliczne, korbowe.

Około 25% produkcji przeznaczona była na eksport^[1].

Produkcja metalurgiczna rozwijała się wg poniższego scenariusza^[1][11]:

• w 1946 roku uruchomiono produkcję prostych odlewów żeliwnych,
• w 1947 roku uruchomiono produkcję stopów metali nieżelaznych przy pomocy tyglowych pieców opalanych koksem,
• 4 grudnia 1948 r. dokonano pierwszego spustu stali z odbudowanego pieca martenowskiego o pojemności 15 t,
• pod koniec lat 40. XX w. rozpoczęto produkcję odlewów staliwnych na potrzeby polskiego przemysłu stoczniowego,
• w roku 1951 zainstalowano drugi piec martenowski o pojemności 30 t i uruchomiono produkcję elementów odlewanych dla taboru kolejowego, w tym belek bujakowych czopów skrętnych i ostojnic do wózków wagonowych,
• w latach 50. XX w. rozpoczęto produkcję odlewów do turbin parowych,
• w roku 1963 wdrożono do produkcji technologię odlewania perlitycznego żeliwa sferoidalnego,
• w roku 1971 uruchomiono nową odlewnię staliwa wyposażoną w najnowocześniejsze, na tamte czasy, technologie,
• w roku 1975 wygaszono piece martenowskie i od tego momentu cała produkcja stali oparła się o piece łukowe^[1].

Oprócz działalności wytwórczej Zamech utrzymywał rozbudowaną infrastrukturę niezwiązaną bezpośrednio z produkcją, taką jak^[1]:

• prasa zakładowa („Na Warcie Pokoju” w latach 1951–1957 i „Głos Zamechu” w latach 1963–1990),
• zakładowe radio studio,
• domy gościnne, hotele robotnicze i internaty dla uczniów,
• mieszkania pracownicze,
• szkoła przyzakładowa,
• żłobek i przedszkola,
• ośrodki wczasowe (Krynica Morska, Bogaczewo i wyspa Bukowiec) i kolonijne (Borkowo),
• przyzakładowa przychodnia lekarska z oddziałem szpitalnym,
• Zakładowy Dom Kultury „Pałacyk”, a przy nim m.in. Związkowy Chór Męski „Echo”, Młodzieżowa Orkiestra Dęta oraz Związkowa Kapela Podwórkowa „Turbinowcy”,
• Związkowy Klub Sportowy „Olimpia”,
• biblioteka techniczna,
• organizacje partyjne, samorządu pracowniczego i związki zawodowe.

Majątek ten w 1990 pozostał przy Elzamie i został – w późniejszym okresie – albo przekazany organom samorządu terytorialnego, albo sprywatyzowany^[1][4].

Dla upamiętnienie roli, jaką to przedsiębiorstwo odegrało w historii Elbląga, na największym jego rondzie u zbiegu ulic Robotniczej, Browarnej i Teatralnej, 24 czerwca 2020 r. odsłonięto wielkogabarytową dekorację w kształcie znaku firmowego Zamechu. W ten sposób stało się ono trwałym elementem infrastruktury miejskiej^[12].

• https://www.portel.pl/dawno-temu/zamech-w-grudniu-1970/121044
• https://www.portel.pl/dawno-temu/zdarzylo-sie-w-elblagu-i-zamechu-45-lat-temu-rok-cudow/118163
• https://www.portel.pl/dawno-temu/zdarzylo-sie-w-elblagu-i-zamechu-40-lat-temu-strajki-sierpniowe/119324
• https://www.elblag.eu/images/kapsu%C5%82a_v2b.pdf