Wynalazek – nowatorskie, oryginalne rozwiązanie problemu technicznego. W naukach inżynieryjnych i badaniach produktowych wynalazek najczęściej przybiera postać nowego urządzenia lub jego elementu, metody lub procesu, dzięki którym możliwe jest wykonanie jakiejś czynności w sposób sprawniejszy, bezpieczniejszy, wydajniejszy, tańszy lub lepszy jakościowo. W naukach społecznych za wynalazki uznaje się także zdobycze niematerialne, jak druk, pieniądz czy pismo.

W polskim systemie prawa brak definicji pojęcia „wynalazek”. Ustawa Prawo własności przemysłowej definiuje jedynie kryteria, które musi spełniać wynalazek, aby mógł zostać objęty ochroną patentową. Zgodnie z ustawą patenty są udzielane – bez względu na dziedzinę techniki – na wynalazki, które są nowe (nie są częścią stanu techniki), posiadają poziom wynalazczy (nie wynikają dla znawcy w sposób oczywisty ze stanu techniki) i nadają się do przemysłowego stosowania^[1].

Za najwcześniejsze wynalazki ludzkości przyjmuje się proste narzędzia kamienne i kościane, którymi posługiwały się hominidy ponad 3 mln lat temu.

Pojęciem pokrewnym jest odkrycie naukowe – obserwacja nieznanego dotąd zjawiska występującego naturalnie w przyrodzie. Odkrycia nie podlegają ochronie patentowej – uważa się, że należą one do domeny publicznej i są własnością całej ludzkości^[1]. Ochrona patentowa może natomiast dotyczyć nowej technologii, która przyczyniła się do odkrycia.

Szczególne trudności w odróżnieniu wynalazku od odkrycia występują w zakresie badań z pogranicza biotechnologii, biochemii i biologii molekularnej. Np. istnieją kontrowersje czy wyniki analiz ludzkiego genomu, które stanowią ważną część wynalazków stosowanych w terapii genowej mogą podlegać patentowaniu. W Polsce zasady patentowania wynalazków z zakresu biotechnologii są szczegółowo opisane w Ustawie Prawo własności przemysłowej^[2].

Tradycyjnie wynalazki często są opisywane w formie utworu – dokumentacji technicznej lub publikacji naukowej. Same utwory nie podlegają patentowaniu, lecz są chronione przez prawo autorskie. Prawo autorskie nie chroni jednak przed użyciem opisanego w utworze rozwiązania technicznego, a jedynie uniemożliwia publikowanie i rozpowszechnianie samego utworu bez zgody autora. Ten tradycyjny podział jest dyskusyjny w przypadku programów komputerowych, opisów algorytmów matematycznych i procedur stosowanych w marketingu i zarządzaniu. Tego rodzaju utwory mają bowiem same w sobie w pewnym stopniu cechy wynalazku. Pod koniec 2009 r. w Stanach Zjednoczonych i niektórych innych krajach prawo patentowe umożliwiało w pewnym zakresie chronienie programów, algorytmów i procedur biznesowych jako wynalazków^{[potrzebny przypis]}. Rodzi to jednak różnego rodzaju problemy i kontrowersje, które skutkują sprawami sądowymi docierającymi nawet do Sądu Najwyższego. W innych krajach, w tym w Unii Europejskiej trwa nieustająca debata nad zasadnością wprowadzenia ochrony patentowej na ten rodzaj twórczości^[3].

Aby wynalazek mógł zostać opatentowany, musi spełniać trzy kryteria, które są zasadniczo takie same na całym świecie^[4]:

Kryterium nowości

Wynalazek jest uważany za nowy, jeżeli przed datą jego pierwszego zgłoszenia w urzędzie patentowym (bądź wystawienia na uznanej wystawie) informacje o nim nigdzie nie były (potencjalnie) dla nikogo dostępne.

Kryterium poziomu wynalazczego (nieoczywistości)

Oznacza, że wynalazek nie wynika w sposób oczywisty z aktualnego stanu wiedzy. Na przykład:

• stanowi element zaskoczenia dla znawcy,
• jest rozwiązaniem problemu dotąd bezskutecznie podejmowanego,
• zaspokaja nową (nieuświadomioną) potrzebę społeczną,
• umożliwia zwiększenie efektywności,
• umożliwia osiągnięcie szczególnego, nieoczekiwanego efektu itp.

Jeżeli wynalazek nie cechuje się poziomem wynalazczym, a należy do kategorii urządzeń może uzyskać ochronę w formie prawa ochronnego na wzór użytkowy.

Kryterium przemysłowej stosowalności (charakteru technicznego)

Oznacza, że wytwór lub sposób będący wynalazkiem może być faktycznie uzyskany lub technicznie realizowany w sposób powtarzalny. Wynalazek nie musi być przy tym wcale efektywny czy użyteczny.

W ramach definicji wynalazku, istnieje wyraźne rozróżnienie pomiędzy tym, co może być przedmiotem ochrony patentowej, a tym, co z tej ochrony jest wyłączone ze względu na brak technicznego charakteru. Następujące kategorie nie kwalifikują się jako wynalazki, a zatem nie podlegają ochronie patentowej:

• odkrycia naukowe;
• teorie naukowe i metody matematyczne;
• produkty o charakterze jedynie estetycznym;
• plany, zasady i metody dotyczące działalności umysłowej lub gospodarczej i gry;
• wytwory, których niemożliwość wykorzystania może być wykazana w świetle powszechnie przyjętych i uznanych zasad nauki;
• programy komputerowe;
• sposoby przedstawiania informacji

Dodatkowo, istnieją kategorie, które mimo iż mogą być uznane za wynalazki, są wyłączone z możliwości patentowania w celu ochrony interesu publicznego:

• rozwiązania których wykorzystanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami;
• odmiany roślin lub rasy zwierząt oraz biologiczne sposobów ich hodowli;
• sposoby leczenia ludzi i zwierząt oraz sposoby diagnostyki^[5].

W 2023 r. w Urzędzie Patentowym RP przyznano 2 261 patentów na wynalazki, a zgłoszono 4 063 wynalazków. Na dzień 31 grudnia 2023 r. w mocy było 14 022 udzielonych patentów na wynalazki^[6].

Proces uzyskiwania patentu na wynalazek^[7] jest wieloetapowy i wymaga spełnienia szeregu formalnych i merytorycznych wymagań, wśród których wyróżnia się:

Przygotowanie i złożenie zgłoszenia patentowego

Zgłoszenie powinno zawierać dokładny opis wynalazku, określenie przedmiotu zgłoszenia, wniosek o udzielenie patentu, zastrzeżenia patentowe zawierające zespół cech technicznych, rysunki ilustrujące wynalazek oraz skrót opisu, nieprzekraczający 1/3 strony A4. Można je złożyć osobiście lub przez pełnomocnika w Urzędzie Patentowym. Alternatywnie, można je przesłać pocztą, faksem, albo elektronicznie za pośrednictwem Platformy Usług Elektronicznych Urzędu Patentowego RP. Pełnomocnikiem w postępowaniu może być rzecznik patentowy, radca prawny, adwokat lub osoba świadcząca usługi transgraniczne. W przypadku osób fizycznych pełnomocnikiem mogą być również osoby blisko spokrewnione.^[8]

Zgłoszenie uważa się za dokonane w dniu jego wpłynięcia do urzędu. Dokumenty przesłane faksem muszą być dostarczone w oryginale w ciągu 30 dni.

Weryfikacja zgłoszenia przez Urząd Patentowy

Urząd sprawdza, czy zgłoszenie zawiera wszystkie niezbędne dokumenty. W przypadku braków, zgłaszający jest wezwany do ich uzupełnienia w określonym terminie. Niezastosowanie się do wezwania może skutkować umorzeniem postępowania.

Sprawozdanie o stanie techniki

Urząd Patentowy przeprowadza badania w celu sporządzenia sprawozdania o stanie techniki, które zawiera informacje o klasach patentowych, krajach, w których prowadzono poszukiwania, oraz dokumentach, które mogą mieć wpływ na zgłoszenie.

Na tym etapie możliwe jest wniesienie poprawek do zgłoszenia, o ile nie wykraczają one poza zakres ujawniony w dacie zgłoszenia.

Publikacja zgłoszenia

Po 18 miesiącach od zgłoszenia, wynalazek jest publikowany w Biuletynie Urzędu Patentowego. Publikacja ta umożliwia zapoznanie się z wynalazkiem oraz zgłaszanie ewentualnych uwag przez osoby trzecie.

Badanie merytoryczne zgłoszenia

Urząd sprawdza, czy zgłoszenie spełnia warunki do uzyskania patentu. Ocena obejmuje również sprawdzenie dopuszczalności wprowadzonych poprawek i uzupełnień.

Decyzja o udzieleniu patentu lub odmowie

Urząd Patentowy RP może wydać decyzję o udzieleniu patentu, odmowie jego udzielenia lub umorzeniu postępowania. Udzielenie patentu następuje po uiszczeniu opłaty za pierwszy okres ochrony. Brak opłaty skutkuje wygaśnięciem decyzji o udzieleniu patentu.

Rejestracja i publikacja patentu

Po wniesieniu opłaty, patent jest wpisywany do Rejestru Wynalazków.^[9] Urząd wydaje dokument patentowy oraz ogłasza udzielenie patentu w Wiadomościach Urzędu Patentowego, podając szczegóły takie jak numer patentu, datę zgłoszenia, klasyfikację patentową, oraz dane wynalazcy i uprawnionego.

Po ogłoszeniu o udzieleniu patentu, w ciągu 6 miesięcy można wnieść sprzeciw do decyzji Urzędu Patentowego.

Wynalazek tajny to rodzaj wynalazku, który związany jest z obronnością lub bezpieczeństwem państwa. Za tego rodzaju wynalazki uznaje się rodzaje broni i sprzętu wojskowego, jak również sposoby prowadzenia walki. Do wynalazków tajnych zalicza się również środki techniczne wykorzystywane przez służby państwowe wykonujące czynności operacyjne i rozpoznawcze oraz wyposażenie, sprzęt oraz sposoby ich wykorzystania przez takie służby^[10][11].

Wynalazek biotechnologiczny dotyczy wytworu, w którego składzie znajduje się materiał biologiczny lub sposobu wedle którego dany materiał biologiczny jest wytwarzany, przetwarzany lub wykorzystywany^[12].

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Henryk Altszuller Algorytm wynalazku, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1972, OCLC (OCoLC) 749428408
• Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (Dz.U. z 2023 r. poz. 1170)