Villancico

„Duélete de mí, señora” – XVI-wieczny villancico Miguela de Fuenllany

Villancico – hiszpański gatunek pieśni i poezji wykonywanej bez lub z akompaniamentem instrumentów, utrwalony w XV wieku, rozwijany i zmieniający formę do współczesności[1][2][3][4][5], kiedy począwszy od XX wieku stał się synonimem hiszpańskiej kolędy[6][7][8]. Wg niektórych muzykologów, w XVI wieku na terenach Hiszpanii, Portugalii, Niderlandów, południowych Włoch i Nowego Świata villancico był bardziej popularny od dominującego wówczas na pozostałych obszarach Europy madrygału[9].

Historia

„Para guardar” – XVI-wieczny villancico Pedra Ruimonta(inne języki) ze zbioru El Parnaso espanõl de madrigales y villancicos (1614)

Villancico wywodzi się ze średniowiecznej piosenki ludowej opatrzonej tekstem o tematyce religijnej lub świeckiej, często w formie poematu miłosnego[6][7]. Przypominał wtedy francuskie virelai i cantigę, włoską ballatę oraz hiszpańsko-arabski zehel[5]. W XV wieku struktura villancico przybrała ustaloną formę i utrwaliła się w kilku zbiorach pieśni cancioneros (np. Cancionero de Palacio)[6]. Ówczesne pieśni miały zazwyczaj okalający układ ABBA, z rozpoczynającym i kończącym refrenem estribillo, kilka strofek copla i fakturę nota contra notam[2]. Hiszpański muzykolog José Subirá(inne języki) podzielił XV-wieczne villancicos na trzy podgatunki[10]:

  • pieśni świeckie, które przetrwały do wieku XVI – villancico profano lub cortesano – wykonywane na dworach i w wyrafinowanych kręgach kulturowych,
  • pieśni religijne, które przetrwały do wieku XIX – villancico religioso – komponowane przez wykształconych muzyków i wykonywane w kościołach oraz w innych instytucjach religijnych,
  • pieśni dramatyczne, które przetrwały do XVI wieku – villancico teatral lub escénico – wykonywane podczas przedstawień teatralnych.
Strona tytułowa zbioru villancicos (1716) śpiewanych w Kaplicy Królewskiej(inne języki) w Kościele św. Rocha w Lizbonie, za czasów panowania króla Jana V Wielkodusznego

W wieku XVI villancicos pojawiły się w twórczości vihuelistów i lutnistów, m.in. u Luisa de Milána, Miguela de Fuenllany oraz Alonsa Mudarry[2][6]. Kompozytorzy wykorzystywali faktury homofoniczne i polifoniczne, z dominującą techniką imitacyjną. Tekst często ograniczony był do jednej copla i jednej estribillo. Nieregularne metrum powszechne w poprzednim wieku zaczęło być wypierane przez metrum trójdzielne. Pod koniec XVI wieku termin villancico często odnosił się do pieśni religijnych, wykonywanych podczas liturgii świątecznych[11]. W 1596 król Filip II wprowadził zakaz wykonywania villancicos w języku wernakularnym w Kaplicy Królewskiej w Granadzie(inne języki) (w tamtym okresie Kaplica Królewska służyła kapelanom i innym muzykom za miejsce pracy). Ograniczenie nie było jednak respektowane i na początku XVII wieku zostało zniesione przez króla Filipa IV[12][11].

W XVII wieku villancico przybrał formę kantaty z solowymi zwrotkami copla i wielogłosowymi, chóralnymi refrenami estribillo[2]. Utwory miały zazwyczaj trójdzielne metrum z rozbudowaną hemiolą i synkopą oraz homorytmiczną fakturę. Śpiewakom towarzyszył zazwyczaj akompaniament na instrumentach dętych, harfie i organach[13]. W warstwie tekstowej przeważała tematyka religijna, często bożonarodzeniowa[6]. Villancicos śpiewane były w kościołach podczas Jutrzni w Boże Narodzenie i Objawienie Pańskie, w zastępstwie łacińskich responsoriów, podczas nabożeństw ku czci Niepokalanego Poczęcia i innych świąt maryjnych, podczas procesji Bożego Ciała i w dni świętych[13]. Villancicos tego typu pisali m.in. Carlos Patiño(inne języki) i Mateo Romero(inne języki)[2], Juan Hidalgo, Cristóbal Galán(inne języki), Pedro de Ardanaz(inne języki), Sebastián Durón(inne języki), Antonio Teodoro Ortells(inne języki) oraz Benito Bello de Torices(inne języki). Równolegle ze wzmożonym zainteresowaniem kapelmistrzów i utrwalaniem się villancico w muzyce religijnej, rozwijała się jego świecka, ludowa forma, z tekstami o tematyce podobnej do tej poruszanej w innych ówczesnych formach muzycznych w Hiszpanii, m.in. w romancy i w seguidilli. Większość tego typu utwórów pozostała do współczesności anonimowa. Jednym z niewielu znanych autorów tekstów jest Manuel de León Marchante(inne języki)[13].

W XVIII wieku, w formule villancico – który przetrwał do tego czasu jedynie w podgatunku villancico religioso – pojawiły się wyraźne wpływy muzyki włoskiej. W strukturze utworu, oprócz przeplatających się refrenów estribillo i strofek copla zaczęły występować recytatywy i arie[14], które po 1740, zazwyczaj w liczbie dwóch lub trzech, stanowiły całą strukturę utworu[15]. Śpiewakom akompaniowały orkiestry kameralne z rozbudowanym instrumentarium. Niektórzy kompozytorzy i teoretycy muzyki krytykowali tę teatralizację (m.in. Pablo Nassarre(inne języki), Juan Francisco de Sayas(inne języki), Benito Jerónimo Feijóo e Montenegro), a papież Benedykt XIV w 1751 zakazał wykonywania villancicos w Archidiecezji Pampeluny i Tudeli. Wkrótce, villancicos zostały zastąpione łacińskimi responsoriami w innych diecezjach. W niektórych natomiast śpiewane były do około 1820 (m.in. w Ávili, Kordobie, Valladolid i Valencii)[13].

„Los Peces en el Río”
Jeden ze współczesnych, bożonarodzeniowych villancicos
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Od XX wieku villancico jest synonimem hiszpańskiej kolędy[6][13]. Subirá tego rodzaju pieśni przypisał do czwartego spośród czterech wydzielonych przez siebie podgatunków i nazwał villancico popular[10].

Przypisy

  1. ↑ villancico, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-11-04].
  2. ↑ a b c d e Chodkowski 2006 ↓, s. 926.
  3. ↑ Kennedy 2013 ↓, s. 891.
  4. ↑ Laird 1992 ↓, s. 140.
  5. ↑ a b Randel 2003 ↓, s. 948.
  6. ↑ a b c d e f villancico, [w:] Encyclopædia Britannica, 1 sierpnia 2018 [dostęp 2024-11-04] (ang.).
  7. ↑ a b Pope i Laird 2001 ↓, lead.
  8. ↑ Torrente 1998 ↓, s. 46.
  9. ↑ Laird 1992 ↓, s. 139.
  10. ↑ a b Torrente 1998 ↓, s. 47.
  11. ↑ a b Pope i Laird 2001 ↓, Origins to 1600.
  12. ↑ Laird 1992 ↓, s. 158.
  13. ↑ a b c d e Pope i Laird 2001 ↓, After 1600.
  14. ↑ Torrente 1998 ↓, s. 101.
  15. ↑ Torrente 1998 ↓, s. 115.

Bibliografia

Linki zewnętrzne