Twierdzenie Noether – twierdzenie udowodnione przez Emmy Noether, dotyczące związku zasad zachowania z symetriami ciągłymi^[1]. Ma fundamentalne znaczenie w fizyce.

(1) Symetrie ciągłe to np. obroty, translacje.

(2) Symetrie tworzą grupę.

(3) Każda symetria jest opisana jednym parametrem i jednym generatorem.

(4) Generatory grupy symetrii tworzą grupę, tzw. grupę Liego.

Spośród grup symetrii ważną rolę w fizyce odgrywają:

• grupa obrotów w przestrzeni euklidesowej SO(n)
• grupa translacji w przestrzeni euklidesowej
• grupa transformacji ortogonalnych w przestrzeni euklidesowej O(n)
• grupa Lorentza obrotów w przestrzeni pseudoeuklidesowej
• grupa Poincarégo
• grupa przekształceń unitarnych U(n) oraz SU(n).

Każda ciągła symetria praw fizyki, czyli taka, która nie zmienia

• równań opisujących prawa fizyki
• lub działania S, tj. wielkości definiowanej przez mechanikę Lagrange’a

generuje tyle praw zachowania, ile jest

• niezależnych parametrów opisujących daną grupę Liego lub
• generatorów grupy Liego.

Symetrie dyskretne mogą generować prawa zachowania (np. symetria inwersji ${\displaystyle x\mapsto -x}$ generuje zachowanie parzystości ${\displaystyle P}$), ale nie muszą (np. inwersja w czasie ${\displaystyle t\mapsto -t}$ nie generuje prawa zachowania).

W mechanice klasycznej obowiązują np. zasady zachowania energii, pędu i momentu pędu. Te trzy zasady można traktować jako konsekwencje odpowiednich symetrii:

(1) Zasada zachowania energii wynika z niezmienniczości działania względem przesunięcia w czasie: jeżeli działanie S opisujące dany ruch układu nie zależy od czasu, to energia układu jest zachowana. Jeżeli natomiast układ absorbuje lub emituje energię, to wówczas działanie jest funkcją czasu – w konsekwencji energia układu zmienia się.

(2) Zasada zachowania pędu odzwierciedla niezmienniczość działania S (oraz równań ruchu opisujących układ) względem przesunięcia układu w przestrzeni. Gdy rozpatrujemy translacje w przestrzeni Minkowskiego, to zasadę zachowania pędu określa się jako zachowanie tensora energii-pędu.

(3) Zasada zachowania momentu pędu wiąże się z niezmienniczością działania S (oraz równań ruchu opisujących układ) względem obrotu układu. Jeśli obroty rozpatrujemy w przestrzeni Minkowskiego, to zasada ta oznacza zachowanie całkowitego momentu pędu, tzn. włącznie ze spinowym (Patrz np. równanie Diraca, operator spinu)

(4) Zasada zachowanie ładunku wynika z niezmienniczości funkcji falowej elektronu względem transformacji cechowania, takiej że:

${\displaystyle \psi ({\vec {x}},t)\mapsto \psi '({\vec {x}},t)=e^{i\alpha }\psi ({\vec {x}},t)}$

Transformacje ${\displaystyle e^{i\alpha }}$ generowane są przez ciągły kąt ${\displaystyle \alpha .}$ Istnieje więc jeden generator, który tworzy prostą grupę Liego jednowymiarowych macierzy unitarnych ${\displaystyle U(1).}$ Gdy zmiana kąta w czasie i przestrzeni ${\displaystyle \alpha ({\vec {x}},t)}$ nie zmienia podstawowych praw fizyki, to lokalna grupa cechowania ${\displaystyle U(1)}$ wskazuje na istnienie fundamentalnego oddziaływania elektromagnetycznego.

• całka ruchu
• niezmiennik
• symetria unitarna
• zasada najmniejszego działania