Teatr bez teatru

Cycero. B. Thorvaldsen. 1799-1800
Autor	Cyprian Kamil Norwid
Tematyka	obyczajowa
Rodzaj dramatu	dramat
Data powstania	1855-1856
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Warszawa-Kraków
Język	polski
Data wydania	1912
Wydawca	Zenon Przesmycki

Teatr bez teatru – niedokończona miniatura dramatyczna Cypriana Kamila Norwida z 1855-1856 roku.

Głównym tematem utworu jest anegdota historyczna z czasów republiki rzymskiej, stanowiąca komentarz autora do zwycięstwa generała Pélissiera we wrześniu 1855 w wojnie krymskiej.

Utwór powstał zapewne albo na jesieni 1855 albo na początku 1856^[a] i został wraz z przekładem Hamleta przekazany Mieczysławowi Pawlikowskiemu. Starorzymskie motywy tego fragmentu, jak i pewne rozwiązania formalne czynią go bliskim zarówno Norwidowemu tłumaczeniu Juliusza Cezara (dialog obywateli, mowa Żelisława odpowiadająca mowie Antoniusza) jak i miniaturze Słodycz (pochlebstwo pod adresem Pierwszego Obywatela). Natomiast paraboliczność utworu – opowieść o triumfie Pompejusza ma bowiem charakter paraboli domagającej się zestawienia jej z aktualną sytuacją polityczną pod koniec 1855, wiąże go bardzo mocno z napisanym na początku 1856 wierszem Pokój. Tytuł dramatu pochodzi z notatki Norwida dołączonej do przekazanego Pawlikowskiemu rękopisu: (nie skończone) – to miało przedstawiać teatr bez teatru^[1].

Utwór ukazał się drukiem w Pismach zebranych Przesmyckiego w tomie A w 1912. Liczy sobie 47 wersów^[1].

Akcja dramatu rozgrywa się na polskiej wsi. Zabrakło wina i trudno go zdobyć. Gospodarz, Pierwszy Obywatel, wygląda więc przybycia kupca z winem. W gościnę zostali zaproszeni dwaj inni obywatele, nieznośnie starający się o względy gospodarza oraz Żelisław, w którym można się domyślać porte parole samego autora. Gospodarzowi marzy się teatr, by zająć gości i Żelisław wychodzi mu naprzeciw, wywołuje przed słuchaczami scenę teatralną, chociaż bez teatru^[2].

Utwór jest, mimo niewielkiego rozmiaru, bardzo kunsztownie zbudowany. Dzieli się na dwie części: wielogłosowy dialog gospodarza i jego klientów, w który bezskutecznie próbuje się włączyć Żelisław oraz anegdotę historyczną opowiedzianą przez Żelisława, mającą, jak zwykle u Norwida, ukryte znaczenie aktualne. Anegdota zostaje wywołana przytoczeniem imienia Cycerona w rozmowie. Imię podjęte przez Żelisława odbija się między rozmówcami, póki nie umocni się w anegdocie z czasów trzeciej wojny Rzymu z Mitrydatesem, królem Pontu, w której świetne zwycięstwo odniósł Gnejusz Pompejusz^[2].

Znad Eufratu przywieziono właśnie znaki wojsk Mitrydata, które Pompejusz rozbił. Rzym świętował. Odbywała się wtedy uczta, na której Cycero, leżący za Krassusem, pił wino, myśląc może o przyszłym konsulacie. A był to czas szczególny. Krassus w ciszy rozmawiał z pierwszym z domowników^[b]. Obok stał Kato, a siedzący naprzeciw Cycerona Klodiusz zapytał Cycerona, co też senatorowie za tryumf wyznaczą Pompejuszowi. Cycero był zdania, że wódz w chwili zwycięstwa nie rozmyśla o tryumfach w dalekiej stolicy. Klodiuszowi jednak Pompejusz z sumieniem wydał się większa zagadką niż Katylina^[3].

Czas, w którym rozgrywa się anegdota jest rzeczywiście szczególny. Pompejusz rozbił Mitrydata nad Eufratem w 65 roku. Cycero zostanie konsulem w 63 roku, odkryje spisek Katyliny i zażegna go. Klodiusz stanie najpierw po stronie Katyliny, potem po stronie Cycerona. Skłóci się z nim po nieudanej schadzce z żoną Cezara, Pompeją Sullą, gdy Cycero ostro zaatakuje go w sądzie. Gdy zostanie trybunem w 58 roku doprowadzi do wygnania Cycerona i konfiskaty jego majątku. Zginie w 52 w walkach ulicznych. Pompejusz wróci z Azji i w 61 roku odbędzie triumf. Senat jednak przeciwstawi się mu i rozgoryczony Pompejusz zwiąże się rok później z Krassusem i Cezarem. Krassus zginie potem w wojnie z Partami w 53. Jego śmierć doprowadzi do rozpadu związku trzech. Pompejusz poniesie klęskę w wojnie z Cezarem i zginie w 48 roku. Katon, który powstanie w obronie republiki, po klęsce z wojskami Cezara popełni samobójstwo w 46 roku. Cezar ogłosi się jedynowładcą i zostanie zamordowany przez obrońców republiki w 44 roku. Cycero będzie świadkiem tego wszystkiego, nim nie zginie z rąk mścicieli Cezara.

8 września 1855 oddziały francuskie dowodzone przez generała Pélissiera zdobyły słynny bastion Malakow, co zmusiło wojska rosyjskie do ustąpienia następnego dnia z Sewastopola i właściwie przesądziło o losach toczonej od 1853 roku wojny krymskiej.Świetne zwycięstwo Pélissiera rozbudziło nadzieje w sercach polskich emigrantów, spodziewających się od dłuższego czasu, że niekorzystny dla Rosji wynik wojny krymskiej może korzystnie wpłynąć na losy sprawy polskiej^[2].

• Cyprian Kamil Norwid: Pisma wybrane. T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1968.
• Cyprian Kamil Norwid: Pisma wszystkie. T. 4. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971.
• Cyprian Kamil Norwid: Pisma wszystkie. T. 5. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971.
• Cyprian Kamil Norwid: Miniatury dramatyczne. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1968.