Spirala Archimedesa – krzywa płaska, taka że odległość ${\displaystyle r}$ punktu poruszającego się po spirali od jej punktu początkowego rośnie proporcjonalnie do kąta obrotu ${\displaystyle \varphi .}$ We współrzędnych biegunowych^[1] spiralę Archimedesa definiuje równanie:

${\displaystyle r=|a\cdot \varphi |,}$

gdzie:

${\displaystyle \varphi >0}$ lub ${\displaystyle \varphi <0}$

${\displaystyle a\neq 0}$ – ustalony parametr spirali; im większa jego wartość bezwzgledna, tym większa odległość od siebie kolejnych zwojów spirali.

Dla ${\displaystyle \varphi >0}$ spirala kręci się przeciwnie niż wskazówki zegara (jest lewoskrętna).

Dla ${\displaystyle \varphi <0}$ spirala kręci się zgodnie ze wskazówkami zegara (jest prawoskrętna).

Ogólniej:

${\displaystyle r=|a\cdot \varphi +b|}$^[2].

Spiralę Archimedesa uogólnia się na krzywe zdefiniowane wzorem:

${\displaystyle r=|a\cdot \varphi ^{1\!/\!n}|}$

lub ogólniej:

${\displaystyle r=|a\cdot \varphi ^{1\!/\!n}+b|.}$

W szczególności:

• dla ${\displaystyle n=1}$ jest to spirala Archimedesa,
• dla ${\displaystyle n=-1}$ jest to spirala hiperboliczna,
• dla ${\displaystyle n=2}$ jest to spirala Fermata.

Niekiedy w literaturze anglojęzycznej noszą one wspólną nazwę Archimedean spirals.

Przechodzimy od równania we współrzędnych biegunowych do równań we współrzędnych kartezjańskich za pomocą przekształceń:

${\displaystyle {\begin{cases}x=r\cos \varphi \\y=r\sin \varphi \end{cases}}}$

(1) równanie parametryczne spirali Archimedesa obracającej się przeciwnie do wskazówek zegara otrzyma się dla ${\displaystyle \varphi >0;}$ równania te mają postać:

${\displaystyle {\begin{cases}x(\varphi )=a\,\varphi \,\cos(\varphi )\\y(\varphi )=a\,\varphi \,\sin(\varphi )\end{cases}}}$

gdzie ${\displaystyle \varphi \in <0,+\infty )}$ – parametr kątowy, ${\displaystyle a}$ – stały parametr spirali, ${\displaystyle a\neq 0;}$ przy czym:

a) dla ${\displaystyle a>0}$ otrzyma się spiralę jak na rysunku powyżej;

b) dla ${\displaystyle a'=-a<0}$ otrzyma się tę samą spiralę obróconą o 180° wokół prostej prostopadłej do płaszczyzny spirali, przechodzącej przez początek układu współrzędnych, tj. równania tej spirali mają postać:

${\displaystyle {\begin{cases}x(\varphi )=-a\,\varphi \,\cos(\varphi )\\y(\varphi )=-a\,\varphi \,\sin(\varphi )\end{cases}}}$

gdzie ${\displaystyle \varphi \in <0,+\infty ).}$

Obie spirale gładko łączą się ze sobą w punkcie początkowym.

(2) równanie parametryczne spirali Archimedesa obracającej się zgodnie ze wskazówkami zegara otrzyma się dla ${\displaystyle \varphi <0;}$ równania te mają postać:

${\displaystyle {\begin{cases}x(\varphi )=-a\,\varphi \,\cos(\varphi )\\y(\varphi )=-a\,\varphi \,\sin(\varphi )\end{cases}}}$

gdzie ${\displaystyle \varphi \in (-\infty ,0>}$ – parametr kątowy, ${\displaystyle a}$ – stały parametr spirali, ${\displaystyle a\neq 0;}$ dla ${\displaystyle a'=-a}$ otrzyma się tę samą spiralę obróconą o 180° wokół prostej prostopadłej do płaszczyzny spirali, przechodzącej przez początek układu współrzędnych.

Obie spirale gładko łączą się ze sobą w punkcie początkowym.

Porównując równania spirali lewo i prawoskrętnych widać, że równania są identyczne – o skrętności decyduje jednak to, czy parametr kątowy ${\displaystyle \varphi }$ jest w zakresie liczb większych czy mniejszych od zera.

• lista krzywych
• loksodroma
• spirala Fermata
• spirala hiperboliczna
• spirala logarytmiczna
• spirala złota

• Karol Borsuk: Geometria analityczna wielowymiarowa. Wyd. IV. T. 23. Warszawa: 1976, s. 198, seria: Biblioteka Matematyczna.

• S.F. Finkow: Geometria różniczkowa. Warszawa: PWN, 1956, s. 27.
• Franciszek Leja: Geometria analityczna. Wyd. II. Warszawa: PWN, 1956, s. 157.
• Franciszek Leja: Rachunek różniczkowy i całkowy. Wyd. III. Warszawa: PWN, 1954, s. 151.
• Encyklopedia szkolna – matematyka. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1990, s. 258. ISBN 83-02-02551-8.

• Eric W.E.W. Weisstein Eric W.E.W., Archimedes’ Spiral, [w:] MathWorld, Wolfram Research [dostęp 2020-12-12]  (ang.).
• Eric W.E.W. Weisstein Eric W.E.W., Archimedean Spiral, [w:] MathWorld, Wolfram Research [dostęp 2020-12-12]  (ang.).
• Archimedean spiral (ang.), Encyclopedia of Mathematics, encyclopediaofmath.org [dostęp 2024-10-05].