Serwitoriat lub serwitorat – w Polsce przedrozbiorowej nadawany indywidualnym aktem władcy przywilej wyłączający z jurysdykcji miejskiej mieszczanina pracującego dla dworu monarszego. Mógł on zostać nadany np. kupcom, rzemieślnikom, artystom czy lekarzom. Beneficjent zwany serwitorem był wyłączany spod sądownictwa miejskiego i podlegał odtąd sądowi marszałka dworu, nie musiał płacić podatków miejskich i mógł uwolnić się spod władzy cechu. Serwitoriat został zniesiony w 1764 roku^[1][2].

Źródeł serwitoriatu w odniesieniu do artystów można doszukiwać się w antycznym modelu mecenatu, który obejmował twórców długotrwałym, czasami dożywotnim wsparciem, pozwalającym na całkowite poświęcenie się sztuce. W nowożytności bywało, że władcy utrzymywali w ten sposób wybitnych artystów: malarzy, architektów i plastyków, którzy swoją obecnością na dworze mecenasa dowodzili jego hojności, wrażliwości na sztukę, i tym samym dodawali mu splendoru. Jednak we Włoszech doby renesansu były to rzadkie przypadki, a serwitorat dotyczył w większości dworskich muzyków i śpiewaków. Przedstawiciele innych sztuk byli na ogół opłacani za poszczególne prace i dzieła^[3].

Jan Haller otrzymał w 1506 roku przywilej Aleksandra Jagiellończyka, potwierdzony rok później przez Zygmunta Starego, który zwalniał go jako drukarza ze wszystkich podatków miejskich od prowadzonej przez niego działalności handlowej (także nie związanych z drukarstwem, jak czopowe) i obowiązywał tak długo, jak beneficjent zajmował się drukarstwem. Haller nie został jeszcze uczyniony w tym akcie serwitorem, ale otrzymał już charakterystyczne uprawnienie serwitorów^[4].

Najwcześniejszy znany pełny przywilej serwitorski dla drukarza nadał Zygmunt II August w 1569 roku Łazarzowi Andrysowiczowi, poddając jego samego i jego majątek (w tym dom w Krakowie) jurysdykcji sądu marszałkowskiego. Późniejsze przywileje, jak na przykład ten nadany przez Stefana Batorego dla Mikołaja Szarffenbergera, zwalniały ich także z wszelkich podatków, ceł, myt i opłat, pozwalając prowadzić działalność wszędzie tam, gdzie przebywał dwór królewski^[4].

Nadawanie serwitoriatu drukarzom było w Polsce od XVI do XVIII wieku elementem kontroli wytwarzania tzw. druków urzędowych, wydawanych na zlecenie władzy centralnej bądź ziemskiej. W tym celu przyznawano poszczególnym drukarzom przywileje dające prawo ich druku i sprzedaży, powiązane z odpowiedzialnością za ich poprawność i zgodność z tekstem wzorcowym. Nadanie takiemu drukarzowi serwitoratu z jednej strony dawało mu istotne korzyści, z drugiej poddawało go władzy sądu marszałkowskiego. Zauważalne jest, że w okresach tendencji centralizacyjnych w państwie częściej używano tego mechanizmu kontroli nad drukami urzędowymi^[5].

Aleksander Brückner w Encyklopedii staropolskiej oceniał, że serwitoriat był „jawnym nadużyciem” na szkodę miast, dając tym, którzy się o niego wystarali dostęp do wszystkich korzyści które dawało mieszkanie w mieście, bez przystępowania do prawa miejskiego i ponoszenia związanych z tym obciążeń. Mechanizm ten powodował pogarszanie się i tak już złej kondycji miast, które starały się przed nim w miarę możliwości bronić^[6].

Na przykład protesty władz Krakowa spowodowały odebranie przez Zygmunta Augusta przywilejów serwitorskich Łazarzowi Andrysowiczowi i Mikołajowi Szarffenbergerowi w 1571 roku. Ten drugi zresztą ponownie został nimi obdarzony kilka lat później^[4].

Istniał także, co najmniej w odniesieniu do drukarzy, serwitoriat nadawany przez biskupów. W takiej sytuacji beneficjent zostawał poddany jurysdykcji biskupa, nabywając przy tym przywileje duchownego katolickiego, w zasadzie wolnego od zobowiązań podatkowych^[4].

Znane są przypadki objęcia serwitoriatem osób prawnych. W tym wypadku nie były to nowe nadania, ale niejednokrotnie instytucje świeckie bądź kościelne przejmując własność drukarni będących wcześniej w posiadaniu mieszczan-serwitorów, otrzymywały je razem z ich przywilejami^[4].

Przykładowy dokument nadania praw serwitora znajduje się w wydanym w 1745 roku zbiorze wzorów dokumentów publicznych Swada kancellaryina albo miscellanea expedycyi seymowych przysiąg, y innych instrumentow publicznych, napisanej przez sekretarza królewskiego Jana Ostrowskiego Daneykowicza z dedykacją dla Jerzego hrabiego na Lachowiczach Sapiehy, wojewody mścisławskiego^[7]:

 Z tym tematem związana jest kategoria: Serwitorzy władców Polski.

Zobacz w Wikiźródłach: • Hasło o serwitoriacie w Encyklopedii staropolskiej Zygmunta Glogera • i w M. Arcta Słowniku Staropolskim