W lipcu 1920 roku obszar dawnego powiatu iłłuksztańskiego składający się z sześciu gmin o łącznej powierzchni 1,5 tys. km² (Borów, Boruny, Demeń, Kałkuny, Skrudelino, Sołonaj) został wcielony do Łotwy. Obszar ten jest jedynym skrawkiem terytorium podlegającym pod polską administrację w latach międzywojennych, który obecnie należy do Łotwy[2][3].
Istnieje rozbieżność w określaniu przynależności ponadpowiatowej północno-zachodnich gmin powiatu brasławskiego (gminy Brasław, Dryświaty, Dukszty, Opsa, Plusy, Rymszany, Słobódka, Smołwy i Widze) na przełomie lat 1921–1922. Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213 (Art. 1) wymienia powiat brasławski jako jeden z 5 powiatów (obok wileńskiego, oszmiańskiego, święciańskiego i trockiego) Ziemi Wileńskiej, nad którą objęto władzę państwową w 1922 roku (czyli obszary wchodzące w skład Litwy Środkowej). Natomiast Skorowidz miejscowości RP wydany przez GUS w 1923 roku wylicza powiat brasławski jako jeden z 4 powiatów (obok duniłowickiego, dziśnieńskiego i wilejskiego), które w 1922 roku wydzielono z woj. nowogródzkiego i wcielono do Ziemi Wileńskiej, podając równocześnie szczegółową statystykę dla omawianych gmin z 30 września 1921 roku. Także inne źródła (m.in. mapy) podają informacje o przyłączeniu na przełomie lat 1921–1922 do Litwy Środkowej powiatów brasławskiego i lidzkiego[4][5]. Rozbieżność ta wynika z różnych interpretacji przeprowadzonych na terenie powiatu brasławskiego (a także lidzkiego) wyborów do Sejmu Wileńskiego na mocy uchwały Sejmu RP z 16 listopada 1921, która zakończyła walkę polityczną na tych terenach. Adam Mielcarek twierdzi że powiaty brasławski i lidzki faktycznie do Litwy Środkowej nie należały[2].
Według spisu ludności w grudniu 1919 roku powiat brasławski okręgu wileńskiegoZCZW zamieszkiwało 82 513 osób, z których 52,5% zadeklarowało się jako Polacy, 15,3% – Białorusini, 15,0% – Litwini, 3,9% – Żydzi, 13,2% – przedstawiciele innych narodowości (głównie Rosjanie). Na terytorium powiatu znajdowało się 1901 miejscowości, z których 2 miały ponad 1 tys. mieszkańców. Największą z nich był Brasław z 1235 mieszkańcami[7].
W 1921 roku powiat liczył 124 036 mieszkańców. Według spisu powszechnego z 1931 roku, powiat zamieszkiwało 143 161 osób, z których zadeklarowało jako język ojczysty: polski – 93 958 (65,6%), białoruski – 23 138 (16,2%), rosyjski – 14 551 (10,2%), jidysz – 6846 (4,8%), litewski – 3490 (3%). Katolicyzm wyznawało 89 020 osób (62,2%), prawosławie – 29 672 (20,7%), inne religie chrześcijańskie – 16 183 (11,3%), judaizm – 7703 (5,4%)[8].
Według Alfonsa Krysińskiego i Wiktora Ormickiego, terytorium powiatu wchodziło w skład tzw. zwartego obszaru białorusko-polskiego, to znaczy prawosławna ludność białoruska zamieszkiwała jedynie tereny wiejskie, zaś w większych miejscowościach dominowali Polacy[9].
Oświata
W powiecie brasławskim okręgu wileńskiegoZCZW w roku szkolnym 1919/1920 działało 35 szkół powszechnych. Ogółem uczyło się w nich 1574 dzieci i pracowało 38 nauczycieli[10].
↑ abcAdam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno – administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008. Brak numerów stron w książce
↑P. Łossowski: Łotwa nasz sąsiad. Warszawa: 1990. Brak numerów stron w książce
↑Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku, 2005.
↑I. Tablice ogólne. W: Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów – Warszawa: Książnica Polska T-wa Naucz. Szkół Wyższych, 1920, s. 25, 31, seria: Prace geograficzne wydawane przez Eugenjusza Romera.
↑Marek Wierzbicki: Stosunki polsko-białoruskie przed wrześniem 1939. W: Marek Wierzbicki: Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką 1939–1941. Wyd. 2. Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2007, s. 25–43, seria: Biblioteka historyczna Frondy. ISBN 978-83-88747-76-2.
↑Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VII. Szkolnictwo na ziemiach podległych Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 242. ISBN 83-88973-60-6. (pol.).
Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów – Warszawa: Książnica Polska T-wa Naucz. Szkół Wyższych, 1920, s. 50, seria: Prace geograficzne wydawane przez Eugenjusza Romera.
_(2).jpg)
