Polska bibliografia narodowa – bieżąca i retrospektywna bibliografia narodowa(inne języki) druków pochodzących z Polski i z nią związanych (polonika). Metodycznie prowadzona od 2. połowy XIX wieku, była pierwotnie publikowana w formie papierowej, współcześnie jest dostępna online w postaci bazy danych w katalogu warszawskiej Biblioteki Narodowej, jej opracowywaniem zajmuje się Instytut Bibliograficzny.
Historia
Początki
Pierwszy rękopiśmienny wykaz pisarzy polskich z elementami bibliografii to praca Stanisława Reszki pt. Scriptores Polonici z 1594 roku[1]. Pierwsza drukowana polska próba bibliograficznej rejestracji to Reges, sancti, bellatorem, scriptores Poloni z 1601 autorstwa Krzysztofa Warszewickiego[1]. Pierwsza polska praca o biobibliograficznym charakterze to Scriptorum Polonicorum Hekatonatas Centum illustrium Poloniae scriptorum elegia vitae (pol.Słownik pisarzów polskich albo Pochwały i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich[2]) z 1625 roku[1] autorstwa Szymona Starowolskiego[3][2], który jednak nie zastosował w niej ścisłej metody bibliograficznej, przez co bliżej temu dziełu do pracy z historii literatury[4]. Jedną z ważniejszych prac bibliograficznych XVIII wieku było dzieło Samuela Hoppiusa pt. De sctiptoribus historiae Poloniae et Prussiae virtutibus et vitiis, catalogus et iudicium wydana w 1707 roku[5]. Kolekcja biografii z pokaźnymi adnotacjami bibliograficznymi została opracowana przez Dawida Brauna pt. De scriptorum Poloniae et Prussiae historicum, politicorum et ictorum, typis impressorum, virtutibus et vitiis catalogus et judicium, wydana w 1723 roku[6].
Pierwsze czasopismo informacyjno-bibliograficzne na ziemiach polskich wydawał Gotfryd Lengnich w latach 1718–1719 pt. „Polnische Bibliotheck” [!], ukazało się 10 zeszytów, jako fikcyjne miejsce wydania podano Tannenberg[7].
Józef Załuski w swojej broszurze Programma literarium z 1732 roku zaproponował powstanie polskiej bibliografii bieżącej i retrospektywnej, która miałaby się ukazywać w czasopismach[8]. Miała być oparta na dobrowolnie nadsyłanych do autora drukach, co nie doczekało się realizacji[9]. Apelował w broszurze także o nadsyłanie informacji o polskich publikacjach z XVII wieku[8]. Do broszury autor dołączył cztery spisy bibliograficzne obejmujące m.in. polonika[8]. Najobszerniejsza zachowana bibliografia autorstwa Józefa Załuskiego to Bibliotheca poetarum Polonorum, qui patrio sermone scripterunt z 1752 roku, która powstała w większości z autopsji na podstawie zbiorów Biblioteki Załuskich[10]. Pierwsza polska bibliografia narodowa to dzieło Józefa Załuskiego, nad którym pracował kilkanaście lat do końca życia pt. Bibliotheca polona magna universalis, prawdopodobnie liczyło ono 10 tomów[10]. Rejestrowało tylko polonika i druki dotyczące Polski[11]. Pozostała w rękopisie i spłonęła po upadku powstania warszawskiego[12] w 1944 roku[9].
Kolejną istotną inicjatywą bibliograficzną była praca Jana Daniela Janockiego pt. Janociana sive clarorum atque illustrium Poloniae auctorim aercenatumque miscellae, wydana w latach 1776–1819, która rejestrowała 460 polskich pisarzy z XV–XVII wieku[12].
Praca Feliksa Jana Bentkowskiego pt. Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych z 1814 była bibliografią adnotowaną, która wywarła duży wpływ na rozwój polskiej bibliografii[13] jako „pierwsza systematyczna bibliografia piśmiennictwa polskego”[2]; w 1812 roku wydał on także dzieło pt. O naydawniejszych książkach drukowanych w Polszce, a w szczególności o tych, które Jan Haller w Krakowie wydawał…[12]
Adam Benedykt Jocher pragnął zebrać całość polskiego piśmiennictwa krajowego i światowego w postaci retrospektywnej bibliografii narodowej, planował wydać 14 tomów, z czego wydano jedynie 3 początkowe woluminy w latach 1840–1857 pt. Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce od wprowadzenia w niej druku po rok 1830 włącznie[14].
Wraz ze wzrostem produkcji wydawniczej w XIX wieku oficyny, księgarnie lub wypożyczalnie publikowały katalogi księgarskie i rejestry książek[7]. Ignacy Klukowski i Walenty Rafalski wydali Bibliografię Krajową w 1856 roku[7], Mieczysław Antoni Leitgeber wydawał „Przegląd Bibliograficzny Piśmiennictwa Polskiego” w Poznaniu w latach 1867–1874[7]. Największe znaczenie miał „Przewodnik Bibliograficzny. Miesięcznik dla wydawców, księgarzy, jako też czytających i kupujących książki”, założony przez Władysława Ignacego Wisłockiego w 1878 roku, wydawany w Krakowie do 1914 roku[15]. Dopełnieniem tego czasopisma był warszawski periodyk „Książka. Miesięcznik poświęcony krytyce i bibliografii polskiej”, który ukazywał się od 1901 do 1914 roku[15]. „Bibliografia Polska” wydawana w latach 1914–1919 przez Jana Czubka stanowiła kontynuację „Przewodnika Bibliograficznego”[16]. Od 1869 roku rozpoczęto wydawanie Bibliografii PolskiejKarola Estreichera[17].
„Przegląd Biblioteczny” w 1908 roku opublikował odezwę postulującą utworzenie Polskiego Instytutu Bibliograficznego, który mógłby zająć się planową pracą bibliograficzną[18].
Okres międzywojenny
Pierwszą próbą bibliografii narodowej był „Biuletyn Bibliograficzny”, który opracowywał Zygmunt Mocarski w Wydziale Prasowym Ministerstwa Spraw Zagranicznych, wychodził od lipca 1919 do końca 1920 roku[19].
II seria „Przewodnika Bibliograficznego” została zainicjowana w 1922 roku, redagował ją Władysław Tadeusz Wisłocki[16]. W 1927 roku wprowadzono w Polsce prawo o egzemplarzu obowiązkowym[20]. Dektet o tymże uchylono jednak w marcu 1930 roku, odpowiednia ustawa ukazała się w 1932 roku, a rozporządzenie wykonawcze w 1934 roku, co wpłynęło niekorzystnie na kompletność bibliografii bieżącej[21].
Instytut Bibliograficzny został powołany do inicjowania i prowadzenia prac bibliograficznych rozporządzeniem Prezydenta z 24 lutego 1928 roku o Bibliotece Narodowej[22]. W okresie międzywojennym, w latach 1928–1939[23] był wydawany „Urzędowy Wykaz Druków Wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej i Druków Polskich lub Polski Dotyczących Wydanych za Granicą”[20] w układzie alfabetycznym[24]. Osobno wydawano „Urzędowy Wykaz Czasopism Wydawanych w Rzeczypospolitej Polskiej”, a od 1931 roku także „Urzędowy Wykaz Czasopism Nowych, Wznowionych i Zawieszonych, Wydawanych w Rzeczypospolitej Polskiej”[20].
Od 1 stycznia 1949 roku redakcja „Przewodnika Bibliograficznego” zaprzestała ogłaszania poloników zagranicznych ze względu na niekompletność materiału[24]. Prace nad Bibliografią Polską kontynuował syn Karola, Stanisław Estreicher[18] oraz jego wnuk Karol Estreicher[28]. Kazimierz Piekarski zajął się bibliografią polską XVI wieku[26].
Od 1950 roku poza bieżącą bibliografią narodową wychodziła bibliografia księgarska w postaci trzech wydawnictw – były to prospektywne „Zapowiedzi Wydawnicze” (od 1952 roku), bieżący „Kartkowy Katalog Nowości” (od 1950 roku) oraz scalający rocznik „Katalog Składowy” (od 1951 roku), ich opracowaniem zajmowała się Składnica Księgarska[29]. Biuro Wydawnicze „Ruch” wydawało na postawie ankiet niekompletny „Katalog Prasy Polskiej” w latach 1957-1964[29]. Obliczony na czytelników zagranicznych był dwuczłonowy serwis bibliograficzny, który wydawał Ośrodek Rozpowszechniania Wydawnictw Naukowych PAN i Ośrodek Dokumentacji in Informacji Naukowej PAN; składał się z „Quarterly Review of Scientific Publications” oraz „Polish Scientific Periodicals. Current Contents”[30].
W latach 60. XX wieku polska bibliografia narodowa składała się z 4 elementów: „Przewodnika Bibliograficznego” (kontynuacja międzywojennego „Urzędowego Wykazu Druków”[24]) w układzie rzeczowym[24], „Bibliografii Zawartości Czasopism”, „Bibliografii Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych” oraz „Polonica Zagraniczne. Bibliografia”[31] (rozpoczęta w 1956 roku[32]). Jako rozszerzenie bibliografii narodowej traktowano wówczas „Katalog Rozpraw Doktorskich i Habilitacyjnych”, który był wydawany jako rocznik[31]. W 1961 roku wydano Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki o tzw. egzemplarzach gratisowych dla bibliotek, w świetle którego Biblioteka Narodowa powinna otrzymywać po dwa egzemplarze każdego tytułu płyty gramofonowej, która ukaże się na polskim rynku, co jednak nie oznaczało ich rejestracji w postaci dyskografii czy bibliografii[33].
Od 1 lipca 1961 roku Biblioteka Narodowa otrzymywała egzemplarz obowiązkowy płyt z tekstem mówionym lub z muzyką, które także podlegały rejestracji w bibliografii narodowej (postulowano powstanie Dyskografii Polskiej jako dodatku do „Przewodnika Bibliograficznego”)[34].
We wrześniu 2004 roku rozpoczęto opracowywanie Bibliografii Dokumentów Kartograficznych[36], natomiast w 2008 zainicjowano Bibliografię Dokumentów Dźwiękowych[37].
Bibliografia Dokumentów Elektronicznych – rejestruje m.in. e-booki, rozprawy doktorskie i habilitacyjne, dostępna w katalogu Biblioteki Narodowej[40]
Bibliografia Dokumentów Kartograficznych – powstawała w latach 2005–2014[41]
Bibliografia Dokumentów Dźwiękowych – powstała w 2008 roku[37], obejmuje publikacje od 1990 roku, jest dostępna z poziomu katalogu Biblioteki Narodowej[42]
Wydawnictwa ciągłe:
„Bibliografia Wydawnictw Ciągłych Nowych, Zawieszonych i Zmieniających Tytuł” – odnotowuje pierwsze numery czasopism, które zaczęły się ukazywać oraz ostatnie, jeśli zmieniły one tytuł lub przestały się ukazywać, od 2009 jedynie w postaci plików PDF[43]
„Bibliografia Wydawnictw Ciągłych” – rejestruje czasopisma wydawane nieregularnie, wydawnictwa zbiorowe, kalendarze, sprawozdania[44] (pierwotnie „Bibliografia Czasopism i Wydawnictw Zbiorowych” za rok 1958[45]) – rocznik wychodził regularnie w latach 1958–1960[46], po przerwie wydano pełny spis w 1971, a w latach 1972–1974 zarejestrowano wyłącznie tytuły nowe, zawieszone i o zmienionym tytule[46], po zmianie tytułu na „Bibliografię Wydawnictw Ciągłych” wydano roczniki za lata: 1981 (wydany w 1984 roku), 1983 (wydany w 1987 roku), 1984 (wydany w 1992 roku), 1996 (wydany w 1998 roku), 1997 (wydany w 1999 roku); obecnie istnieje w postaci bazy[46]
„Bibliografia Zawartości Czasopism” – bibliografia selektywna w układzie systematycznym, rejestruje artykuły z wybranych czasopism i dzienników, zainicjowana w 1947 roku[47], od 1951 roku jako miesięcznik[47], w PRL-u zbierała artykuły z dzienników: „Trybuny Ludu”, „Życia Warszawy” i „Rzeczpospolitej“, od 1990 nie rejestrowała materiału z dzienników, od 1996 roku powrócono do rejestracji artykułów z „Rzeczpospolitej”, a od 1997 roku dodano artykuły z „Gazety Wyborczej”; na płytach CD-ROM od 1996 roku[46]
od 1996 roku dostępna w postaci rekordów w katalogu Biblioteki Narodowej[48]
Polonika zagraniczne:
Polonica Zagraniczne – bibliografia uzupełniająca gromadząca wyłącznie wydawnictwa zwarte, polonika wydane poza granicami Polski, pierwszy rocznik za rok 1956 wydano w 1960 roku[49], od 1999 roku powstaje w systemie zautomatyzowanym[50], od 2010 roku tylko w postaci katalogu Biblioteki Narodowej[51] (wcześniej jako osobna baza POLONICA[50])
Bibliografia polska 1901–1939 – obejmuje 125 048 pozycji, jest wydawana od 1986 roku pod redakcją Janiny Wilgat[52] w tomach w układzie alfabetycznym, ukazało się 18 tomów (ostatni: Koro-Krasu w 2018 roku), wszystkie dostępne w postaci plików PDF[54]
Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych wydanych pod okupacją hitlerowską1939–1945Władysława Chojnackiego[52] (uzupełnienia ogłosił Czesław Gutry w 1972 roku[55])
Bibliografia polskich publikacji podziemnych pod rządami komunistycznymi w latach 1939–1941 i 1944–1953. Czasopisma – druki zwarte – druki ulotne Władysława Chojnackiego[52]
Bibliografia podziemnych druków zwartych z lat 1976–1989 – obejmuje 6513 pozycji, została wydana w postaci drukowanej w 1995 roku[56] oraz jest dostępna jako baza w systemie MAK[57]
Bibliografia czasopism polskich wydawanych poza granicami kraju od września 1939 Jana Kowalika (do 1988 roku)[52]
bibliografie specjalne: Przekłady literatury polskiej (3 tomy za lata 1945–2004)[61], Dzieła Jana Pawła II: Bibliografia publikacji wydanych poza Polską (wydana w 2005 roku)[62], Bibliografia Quo vadis (wydana w 2016 roku)[63], Bibliografia przekładów Josepha Conrada[64] (wydana w 2020 roku[65])
↑JózefJ.KorpałaJózefJ., Znaczenie „Bibliografii Polskiej” Karola Estreichera, Państwowe Wydawnictwo Naukowe – Oddział w Krakowie, 1970 (Nauka Dla Wszystkich Nr 105), s. 18.
↑WandaW.PiusińskaWandaW., Narodowa bibliografia retrospektywna 1901–1955, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Karola Estreichera (1827–1908). Studia i rozprawy, RomanR.Hennel (red.), Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1964, s. 114–115.
↑JanJ.BaumgartJanJ., Z dziejów Instytutu Bibliograficznego w Polsce. U progu reorganizacji prac w r. 1949, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, R. XXIV, 1974, s. 110.
↑MariaM.WróblewskaMariaM., Bibliografia narodowa dokumentów dźwiękowych, [w:] JoannaJ.Tarasiewicz (red.), Szósta Ogólnokrajowa Narada Bibliografów, Warszawa, 23-24 października 2008, Prace Instytutu Bibliograficznego, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2010, s. 98, ISBN 978-83-7009-642-7 [dostęp 2024-10-30].
↑LucynaL.SzaniawskaLucynaL., Budowanie warsztatu naukowego i prowadzenie prac badawczych z zakresu historii kartografii w Zakładzie Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Narodowej w latach 1946–2013, [w:] Z dziejów kartografii, t. XX, Warszawa 2016, s. 57.
JanJ.BaumgartJanJ., Z dziejów Instytutu Bibliograficznego w Polsce. U progu reorganizacji prac w r. 1949, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, R. XXIV, 1974, s. 110.
DanutaD.Bilikiewicz-BlancDanutaD., Polonika zagraniczne w polskiej bibliografii narodowej, Prace Instytutu Bibliograficznego, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2007, ISBN 978-83-7009-511-6, OCLC170025819.
MariaM.DembowskaMariaM., Metoda bibliografii polskiej Karola Estreichera, Wyd. 3 uzup, Warszawa: Wydaw. SBP, 2001, ISBN 978-83-87629-64-9 [dostęp 2024-10-30].
HelenaH.Hleb-KoszańskaHelenaH., Aktualny stan bibliografii w Polsce. Postulaty na przyszłość, Warszawa: Biblioteka Narodowa. Instytut Bibliograficzny, 1966.
HelenaH.Hleb-KoszańskaHelenaH., O bibliografii dla niewtajemniczonych, Wrocław: Ossolineum, 1974.
JózefJ.KorpałaJózefJ., O bibliografiach i informatorach. Poradnik dla wszystkich, Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, 1974.
Polska bieżąca bibliografia narodowa: dobór i selekcja materiału, JadwigaJ.Sadowska (red.), Prace Instytutu bibliograficznego, Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1999, ISBN 978-83-7009-256-6.
ZbigniewZ.ŻmigrodzkiZbigniewZ. (red.), Bibliografia: metodyka i organizacja, Nauka, Dydaktyka, Praktyka = Science, Didactics, Practice, Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2000, ISBN 978-83-87629-43-4 [dostęp 2024-10-22].