plac Pod Lipami

Giszowiec
Widok ogólny na plac Pod Lipami od strony północno-zachodniej
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Poprzednie nazwy	– Ring – plac Kościuszki – Rynek – Hermann Göringplatz – Rynek – plac Czerwonych
Położenie na mapie Katowic plac Pod Lipami
Położenie na mapie Polski plac Pod Lipami
Położenie na mapie województwa śląskiego plac Pod Lipami
50°13′18,0″N 19°03′55,7″E/50,221662 19,065474
Multimedia w Wikimedia Commons

Plac Pod Lipami w Katowicach – plac miejski w Katowicach, położony na terenie dzielnicy Giszowiec, którego nazwa pochodzi od znajdujących się dookoła niego lip. Stanowi on środkową część powstałego wraz z nim zabytkowego osiedla patronackiego Giszowiec, wybudowanego w latach 1907–1910, autorstwa Emila i Georga Zillmannów. Przy nim zlokalizowano obiekty użyteczności publicznej osiedla: dom nadleśniczego wraz z siedzibą nadleśnictwa, gospodę, szkołę, konsum oraz urząd obszaru dworskiego. Cały układ urbanistyczny osiedla wraz z placem Pod Lipami jest wpisany do rejestru zabytków.

Obecny plac Pod Lipami powstał wraz z wybudowanym w latach 1907–1910 osiedlem patronackim Giszowiec, które powstało z inicjatywy ówczesnego dyrektora spółki Georg von Giesches Erben – Antona Uthemanna^[2] dla pracowników znajdującej się w pobliżu kopalni „Giesche” (późniejszy „Wieczorek”)^[3]. Projektowanie osiedla zlecono architektom z Charlottenburga – Emilowi i Georgowi Zillmannom^[4].

Placowi w 1910 roku nadano nazwę Ring (pol. Rynek), lecz na pocztówkach z tamtego okresu widnieje też nazwa Marktplatz (pol. plac Targowy)^[2]. Ówczesny Ring został zaprojektowany jako centralny plac, z którego wychodziły wówczas cztery główne ulice osiedla^[5]. Wokół Ringu biegła Ringstraße, od której promieniście rozchodziły się ulice^[2]. W nocy Ring oświetlało kilkanaście lamp łukowych, umieszczonych na słupach^[2].

Od początku stanowił on centralny punkt osiedla^[6]. Przy Ringu zlokalizowano większość obiektów użyteczności publicznej dla mieszkańców nowego osiedla: po stronie wschodniej gospodę wraz ze stajniami i wozownią, po stronie północnej dom nadleśniczego, po południowej kompleks budynków szkoły, a po zachodniej konsum^[2]. Parcele tych budynków, prócz konsumu, zostały wówczas otoczone parkanami z drewnianych sztachet, osadzonych pomiędzy otynkowanymi słupami. Tworzyły one jednocześnie pierzeje placu z trzech stron prócz zachodniej, gdzie znajdował się konsum^[7].

Budowa tych budynków miała wówczas na celu pełne usamodzielnienie gospodarcze i kulturalne osiedla, natomiast do usamodzielnienia politycznego doszło 13 maja 1907 roku, przez powołanie nowego obszaru dworskiego^[8]. Wybudowano przy obecnym placu Pod Lipami również gmach urzędu obszaru dworskiego, zlokalizowany między konsumem a domem nadleśniczego. Pracowali tam urzędnicy obsługujący różne agendy administracji obszaru dworskiego Giszowiec^[9]. Na fasadzie umieszczono pomnik Ottona von Bismarcka, stylizowanego na rycerza Rolanda^[10].

Od 1910 roku w każdą środę na giszowieckim rynku organizowano cotygodniowy targ^[11]. Na targu sprzedawano m.in. mięso, ryby, owoce, warzywa, kwiaty, warzywa, nabiał oraz wyroby drewniane i konopne^[12].

Po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski w 1922 roku^[13], ówczesny Ring został przemianowany na plac Tadeusza Kościuszki, a w późniejszym czasie na Rynek^[14]. Polskie organizacje w Giszowcu zaczęły zabiegać o ustawienie w niszy w murze przy budynku szkoły na giszowieckim rynku obelisku^[13] upamiętniającego powstańców śląskich^[15]. W tym celu zwrócili się do spółki Georg von Giesches Erben o dofinansowanie budowy. Pomnik powstał w tym miejscu dopiero w 1925 roku. W czerwcu 1922 roku w przylegającym do Rynku budynku urzędu dworskiego wynajęto mieszkanie komisarzowi Policji Województwa Śląskiego^[13].

W rezolucji Towarzystwa Czytelni Ludowych z 6 marca 1923 roku domagano się m.in. usunięcia pomnika Bismarcka z elewacji budynku administracyjnego. W pewnym momencie odrąbano mu głowę, a w 1933 roku ustawiono na nim głowę Jana III Sobieskiego^[16].

Dnia 4 września 1939 roku, w wyniku inwazji wojsk III Rzeszy na Polskę, Giszowiec znalazł się pod okupacją niemiecką^[17]. Likwidowano wszelkie ślady polskości – rozebrano m.in. stojący przy placu obelisk ku czci powstańców śląskich^[15]. W latach niemieckiej okupacji Polski (lata 1939–1945) plac przemianowano na Hermann Göringplatz^[18].

Po zakończeniu II wojny światowej i przejęciu władzy przez władze komunistyczne w 1945 roku, nastąpiła repolonizacja życia publicznego. W miejscu zniszczonego przez Niemców obelisku powstała tablica pamiątkowa poświęcona poległym powstańcom śląskim oraz zamordowanym w czasie II wojny światowej mieszkańcom Giszowca. W 1955 roku prowizoryczną tablicę zastąpiono solidnym, granitowym monumentem^[19]. Plac został przemianowany początkowo na Rynek, a od 2 marca 1945 roku nadano mu nazwę placu Czerwonych, którą plac nosił do 24 marca 1991 roku^[14].

W 1960 roku dawny dom nadleśniczego przekształcono w przedszkole^[20]. W związku z powstaniem kopalni „Staszic” w 1964 roku władze kopalni oraz lokalni działacze PZPR nalegali, by mieszkania dla górników zaczęto budować przy kopalni^[21]. Pod koniec lat 60. XX wieku podjęto decyzję o wyburzeniu osiedla patronackiego na rzecz nowego osiedla mieszkaniowego^[22]. Na terenie ówczesnego placu Czerwonych zaplanowano budowę kina i domu kultury^[23]. W połowie lat 70. XX wieku sprawą osiedla górniczego zainteresowały się konserwatorzy zabytków i 18 sierpnia 1978 roku rejon placu Czerwonych wpisano do rejestru zabytków, co spowodowało zaniechanie planów przekształcenia placu i wyburzeniu wokół nich budynków. Wpisano wówczas do rejestru m.in. budynki szkolne, gmach administracyjny, dom nadleśniczego i gospodę. Wpis ten nie uchronił natomiast od wyburzenia dawnego budynku administracyjnego obszaru dworskiego Giszowiec^[24].

Według mapy z 1973 roku, przez ówczesny plac Czerwonych kursowały autobusy transportu miejskiego, które dojeżdżały z północno-zachodniej i północno-wschodniej strony. Plac ten był również ostatnim przystankiem dla linii nr 163. Według mapy z 1980 roku autobusy docierały już z jednej strony – z ówczesnej ulicy Ernsta Thälmanna. Były to ówczesne linie: 12, 72 i 163. Na placu Czerwonych znajdował się też wówczas postój taksówek. Na mapie z 1985 roku autobusy już nie kursowały do placu – pozostał natomiast postój taksówek^[1]. W 1986 roku nieopodal placu oddano do użytku budynek Ośrodka Rehabilitacyjno-Wychowawczego im. dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej^[25]. Była to wówczas pierwsza tego typu placówka w Polsce^[20].

Na mocy uchwały Rady Miejskiej w Katowicach, 25 marca 1991 roku przemianowano nazwę placu na obecną – plac Pod Lipami^[26]. Dnia 12 października 1993 roku przy ulicy Przyjaznej 7 oddano częściowo do użytku nowy budynek szkoły, do którego przeniosła się zajmująca dotychczas starą szkołę Szkoła Podstawowa nr 51^[27]. W 2001 roku stanął pomnik poświęcony ofiarom powstań śląskich oraz poległym i zamordowanym w czasie II wojny światowej autorstwa Jacka Sarapaty^[19]. W 2002 roku z budynków dawnej szkoły wyprowadzili się ostatni mieszkańcy. Nowy właściciel wykonał remont generalny kompleksu^[28]. W latach 2003–2005 miasto Katowice dokonało renowacji znajdującej się przy placu budynku dawnej gospody. Zmodernizowano również budynki dawnej stajni, w której obecnie znajduje się Izba Śląska (Gawlikówka)^[3]. 7 stycznia 2006 roku odbyła się oficjalna uroczystość otwarcia filii nr 2 Miejskiego Domu Kultury „Szopienice-Giszowiec” w budynku dawnej gospody^[29]. W 2011 roku dokonano kapitalnego remontu elewacji budynku przedszkola^[20].

17 listopada 2014 roku Miejski Zarząd Ulic i Mostów Katowicach ogłosił przetarg na przebudowę placu Pod Lipami. Informację o wyborze najkorzystniejszej oferty ogłoszono 15 grudnia tego samego roku. Wartość robót wynosiła blisko 3,1 mln złotych i wykonano je do połowy 2015 roku^[30]. W ramach przebudowy placu wymieniono nawierzchnię jezdni i chodników, a także wykonano miejsca postojowe. Chodniki zostały wyłożone granitowymi płytami, a jezdnia i miejsca postojowe z kotki granitowej i porfirowej kostki kamiennej. Wykonano również nowe oświetlenie^[31]. 31 lipca 2017 roku przy placu Pod Lipami uruchomiono stację rowerów miejskich City by bike^[32].

Plac Pod Lipami jest centralną częścią osiedla patronackiego i dzielnicy Giszowiec w Katowicach^[33]. Powstał on na planie prostokąta^[34]. Obwód placu wynosi 410 m, a jego dłuższy bok 135 m. Łączna powierzchnia placu, wraz z okalającymi go ulicami, wynosi 9500 m²^[35]. Z placu, w północno-wschodniej części wychodzi ulica Gościnna, a z południowo-wschodniej ulica Barbórki^[33]. Jezdnia na placu Pod Lipami posiada nawierzchnię z kostki granitowej, miejsca parkingowe są z kostki granitowej i porfirowej kostki kamiennej, natomiast chodniki z płyt granitowych^[31]. Plac jest objęty monitoringiem w ramach Katowickiego Inteligentnego Systemu Monitoringu i Analizy. Zlokalizowana jest tu jedna kamera obrotowa tego systemu^[36].

Plac ten przynależy do dróg gminnych o klasie drogi dojazdowej^[37]. Jest on w administracji Miejskiego Zarządu Ulic i Mostów w Katowicach^[38]. W systemie TERYT plac widnieje pod numerem 50452^[39]. Kod pocztowy 21 adresów^[35] mieszczących się przy placu to 40-476^[40]. Przy placu Pod Lipami 31 grudnia 2014 roku było zameldowanych 11 osób, a w pierwszym kwartale 2015 roku miało tu siedzibę 19 firm^[35]. Wierni rzymskokatoliccy mieszkający przy placu Pod Lipami przynależą do parafii św. Barbary^[41].

Nie dojeżdżają do placu autobusy transportu zbiorowego ZTM^[42]. Przy placu znajduje się natomiast stacja rowerów miejskich Metrorower nr 27718^[43]. Przez północną część placu przebiega krótki fragment zielonego szlaku turystycznego – Szlak Dwudziestopięciolecia PTTK^[44]. Obok budynku byłej szkoły znajduje się pomnik ku czci poległych w powstaniach śląskich i zamordowanych w obozach hitlerowskich w okresie II wojny światowej^[45][46].

Wokół placu zlokalizowano większość obiektów użyteczności publicznej. Przy placu mieści się gospoda, którą w latach 2003–2005 zmodernizowano ze środków finansowych miasta^[3]. Obok niej znajduje się Gawlikówka (dawna stajnia), w której zlokalizowano galerię malarstwa Ewalda Gawlika^[47]. Przy placu znajdują się także trzy dawne budynki szkolne, wydłużony budynek ze sklepami^[34] oraz dawna siedziba nadleśnictwa lasów przedsiębiorstwa Georg von Giesches Erben, w którym siedzibę ma obecnie przedszkole^[3]. Z placem sąsiaduje od wschodu park Giszowiecki^[48]. Plac Pod Lipami jest miejscem organizacji wydarzeń o różnorodnym charakterze^[49], w tym Giszowieckiego Jarmarku Bożonarodzeniowego^[50].

 Osobny artykuł: Buk Anton.

Plac jest terenem zieleni, pełniącym integrującą funkcję w założeniu urbanistycznym mniejszej skali, jakim jest Giszowiec^[51]. Rosnące dookoła placu lipy zostały posadzone na początku XX wieku^[2]. Lipy te otaczają środek placu ze wszystkich stron. W 2006 roku było ich łącznie 51^[34]. Na środku placu rośnie się stary buk, którego obwód wynosi 345 cm^[52], jest on pomnikiem przyrody^[53]. W 2010 roku buk otrzymał imię Anton (na cześć jednego z pomysłodawców budowy osiedla Giszowiec – Antona Uthemanna)^[54][52].

Rodzaj	Adres	Nr rej. wpisu	Opis / obecne przeznaczenie	Zdjęcie
Gospoda	pl. Pod Lipami 1	A/1229/78 z 18 sierpnia 1978 roku[55]	Dawny budynek gospody, składający się on wówczas z pokoi gościnnych, sali, piwnic i budynku gospodarczego[56]. Obecnie mieści się w nim filia nr 2 MDK „Szopienice-Giszowiec”[47] oraz restauracja „Dworek pod Lipami”[57].
Dom nadleśniczego	pl. Pod Lipami 2	A/1229/78 z 18 sierpnia 1978 roku[55]	Pierwotnie siedziba nadleśnictwa oraz dom nadleśniczego[9]. Obecnie jest to siedziba Miejskiego Przedszkola nr 64 w Katowicach[58].
Stajnia	pl. Pod Lipami 3, 3a	A/1229/78 z 18 sierpnia 1978 roku[55]	Początkowo mieściła się w nim stajnia, pomieszczenia dla woźniców i wozownia. Obecnie Izba Śląska jest częścią Miejskiego Domu Kultury „Szopienice-Giszowiec”, w którym mieści się muzeum i galeria poświęcona Ewaldowi Gawlikowi[47].
Szkoła	pl. Pod Lipami 5	A/1229/78 z 18 sierpnia 1978 roku[55]	Początkowo w budynkach działała powszechna szkoła katolicka[59]. 1 września 1981 roku zainaugurowano w budynku Szkołę Podstawową nr 51[60], która przeniosła się do nowej placówki w 1993 roku[27]. Obecnie kompleks starej szkoły stanowi centrum biurowo-konferencyjne[61].
Konsum	pl. Pod Lipami 7-10	A/1290/82 z 20 maja 1982 roku[55]	W konsumie pierwotnie mieściła się piekarnia, rzeźnik oraz inne sklepy[62]. Obecnie obiekt dalej pełni funkcje usługowo-handlowe, mieszczące w listopadzie 2020 roku m.in. piekarnię[63], serwis sprzętu AGD[64], przychodnię[65] czy salon fryzjerski[66].

• MichałM. Bulsa MichałM., Ulice i place Katowic, wyd. trzecie, Katowice: Wydawnictwo Prasa i Książka, 2018, ISBN 978-83-63780-28-9  (pol.).
• LeszekL. Jabłoński LeszekL. (red.), Na trasie Balkan Ekspresu. Giszowiec, Nikiszowiec, Szopienice. Przewodnik po dzielnicach Katowic, Katowice: Urząd Miasta Katowice. Warsztaty Szkolne Zespołu Szkół Poligraficzno-Mechanicznych, 2013, ISBN 978-83-907011-6-5  (pol.).
• Lokalny program rewitalizacji miasta Katowice na lata 2007–2013, Załącznik do uchwały nr XVII/324/07 Rady Miasta Katowice z dnia 29 października 2007 roku, bip.um.katowice.pl, Katowice 2007 [zarchiwizowane z adresu 2016-07-22]  (pol.).
• BeataB. Pałyga-Zamlewska BeataB. (red.), Drzewo Roku, Wilkowice: Klub Gaja, 2011, ISBN 978-83-61608-80-6  (pol.).
• HermannH. Reuffurth HermannH., Giszowiec: nowa górnośląska wieś górnicza Spółki Górniczej spadkobierców Georga von Giesche według projektów architektów E. i B. Zillmannów, Charlottenburg, wyd. trzecie, przetł. Bronisław Machnik, Katowice: Miejski Dom Kultury „Szopienice-Giszowiec”, 2006, ISBN 83-918908-4-8  (pol.).
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012  (pol.).
• MałgorzataM. Szejnert MałgorzataM., Czarny ogród, wyd. pierwsze, Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 2007, ISBN 978-83-240-0896-4 .
• JoannaJ. Tofilska JoannaJ., Giszowiec. Monografia historyczna, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2016, ISBN 978-83-64356-19-3 .