PROFILPELAJAR.COM

Piszczałka organowa – podstawowy element dźwiękotwórczy organów piszczałkowych, występujący w tym instrumencie w liczbie od kilkudziesięciu do kilkudziesięciu tysięcy sztuk. Jedna piszczałka organowa wydaje jeden dźwięk. Piszczałki organowe mają najczęściej kształt długiego, wąskiego walca, prostopadłościanu i stożka. Ich długość wynosi od kilku centymetrów do 10 metrów. Kształt i gabaryty piszczałek mają wpływ na barwę, wysokość i natężenie dźwięku; u podstawy i na końcu wyposażone są w elementy służące do regulowania tych parametrów oraz do wzbudzania dźwięku. Piszczałki organowe dzielą się na wargowe (labialne) i języczkowe; w pierwszych dźwięk powstaje na skutek drgania słupa powietrza przepływającego przez korpus, w drugich – na skutek drgania metalowego języczka. Piszczałki wargowe stanowią od 75% do 100% wszystkich piszczałek w organach. Do budowy piszczałek używa się drewna, metali i rzadziej innych materiałów.

Piszczałki organowe wargowe

Zasada działania piszczałki wargowej zbliżona jest do fletu prostego bez bocznych otworów: wpadający przez stopę (nogę) strumień powietrza kierowany jest przez rdzeń (serce, kern^[3], kiern, kierna^[4]) i szczelinę na wargę górną (ostrą krawędź w wycięciu). Ta rozcina strugę powodując powstanie szumu, który wytwarza w korpusie piszczałki falę stojącą będącą źródłem dźwięku^[5].

Osobny artykuł: Piszczałka (instrumentologia).

U góry korpusu znajduje się dostroik – element służący do dokładnego regulowania wysokości dźwięku; istnieje wiele rozwiązań konstrukcyjnych dostroika. Niektóre piszczałki wyposażane są w baczki, bródkę i wałek – elementy umieszczane dookoła wycięcia i służące do ostatecznego kształtowania barwy, natężenia i wysokości dźwięku^[6].

Piszczałki wargowe stanowią od 75% do 100% wszystkich piszczałek w organach^[5]; do ich budowy używa się drewna, metali i innych materiałów. Stosuje się drewno miękkie (sosna, jodła, świerk) i twarde (dąb, buk, grusza, jesion). Najlepsze własności akustyczne uzyskuje się stosując wysokogatunkowe drewno zdrowe, o gęstym równym słoju, bez sęków i pęknięć, suszone w sposób naturalny, nie krócej niż 7 lat^[7]. Piszczałki metalowe wykonuje się najczęściej ze stopów cyny z ołowiem; stosuje się rozmaite proporcje: od 100% cyny do 100% ołowiu (głównie w starych organach^[3]). Ze względu na walory dźwiękowe nie zaleca się cynku. Sporadycznie wykorzystuje się miedź, a rzadziej inne materiały: mosiądz, papier, szkło, masy plastyczne^[8].

Piszczałki drewniane mają najczęściej przekrój poprzeczny czworoboczny – prostokątny, kwadratowy, rzadziej trapezowaty – i wykonane są z desek^[9]^[10]; małe piszczałki miewają przekrój okrągły i wykonane są w technologii toczenia. Piszczałki metalowe mają przekrój poprzeczny okrągły^[10]; tylko nieliczne organy mają piszczałki metalowe o przekroju poprzecznym czworobocznym^[9]. Profil podłużny piszczałek wargowych jest zróżnicowany: cylindryczny, prostopadłościenny, stożkowy (rozszerzający i zwężający się) oraz mieszany – odcinkowo cylindryczny i stożkowy^[10]. Ich długość wynosi od kilku centymetrów do 10 metrów^[11]. Korpus piszczałek jest najczęściej prosty, ale bywa też – np. z braku miejsca – wyginany, „gierowany” bez ujemnego wpływu na jakość dźwięku^[9].

Piszczałki wargowe budowane są w dwóch zasadniczych odmianach: otwarte i kryte (zamknięte od góry nasadką, kapeluszem, czapką^[10]). W piszczałkach otwartych dźwięk wypromieniowuje górnym i dolnym otworem (wycięciem) korpusu; w zamkniętych tylko dolnym. Piszczałki zamknięte wydają dźwięk o oktawę niższy niż tej samej długości piszczałki otwarte^[12] oraz – ze względu na brak niektórych składowych harmonicznych w widmie^[13] – mają przytłumioną barwę^[14]. Innymi rodzajami są piszczałki półkryte i przedęte. Pierwsze mają w pokrywkach otwór lub rurkę przydającą im innej niż otwartym i zamkniętym barwy. Drugie, nazywane też harmonicznymi, mają długie i cienkie korpusy z nawierconym w połowie długości otworkiem, zazwyczaj wydające dźwięk o oktawę wyższy niż tej samej długości piszczałka otwarta^[15]^[16].

Długość piszczałek organowych określana jest w stopach i oznaczana symbolem prim, np. 8′. Wszystkie nieprzedęte, otwarte piszczałki ośmiostopowe (ok. 2,5 metra) wydają dźwięk C (ce wielkie); piszczałki dwa razy dłuższe – szesnastostopowe (ok. 5 metrów) – dźwięk C¹ (ce kontra); piszczałki dwa razy krótsze – czterostopowe (ok. 1,25 metra) – dźwięk c (ce małe)^[17].

Jednym z parametrów opisujących piszczałki jest menzura. W piszczałkach wargowych najczęściej oznacza iloraz średnicy lub szerokości i długości; czasami również wymiary wycięcia i szczeliny. Piszczałki o ilorazie wymiarów poprzecznych korpusu i jego długości mieszczącym się w granicach 0,08 do 0,10 określa się szerokomenzurowanymi, 0,06 do 0,07 – średniomenzurowanymi, 0,04 do 0,05 – wąskomenzurowanymi^[18]. Menzura ma wpływ na barwę dźwięku – im węższa, tym więcej alikwotów. Piszczałki o szerokiej menzurze wydają dźwięk głęboki i ciemny, wąskie wydają się głośniejsze, dźwięczne i jasne^[19].

Piszczałki organowe języczkowe

Budowa piszczałki języczkowej^[2]: 1 – roztrąb, 2 – drut do strojenia, 3 – korpus (głowica), 4 – stopa (noga), 5 – główka, 6 – zatyczka, klin mocujący języczek, 7 – gardziołko, 8 – języczek, 9 – wlot powietrza

Piszczałki języczkowe są idiofonami, w których źródłem dźwięku jest drgająca blaszka; powietrze pełni rolę pomocniczą. Wpadający przez stopę (nogę) strumień powietrza kierowany jest do stroika i pobudza do drgań jego główny element – języczek^[21].

Piszczałki języczkowe stanowią od 0% do 25% wszystkich piszczałek w organach^[5]. Ich roztrąby (czary dźwiękowe) są metalowe (stop cyny z ołowiem, czasami mosiądz^[22]) i drewniane, zwykle o przekroju poprzecznym okrągłym. Profil jest cylindryczny, stożkowy lub odcinkowo mieszany. Piszczałki języczkowe nie mogą być zamknięte; nawet w piszczałkach nazywanych zamkniętymi wieczko ma otwór umożliwiający odpływ powietrza^[21].

Języczek może być kryjący (odbijający^[23]) lub przelatujący (swobodnie wibrujący^[23]): w pierwszym przypadku języczek jest szerszy niż otwór w gardziołku i drga w jedną stronę, w drugim jest nieznacznie węższy i drga w obydwie strony względem położenia spoczynkowego. Języczki wykonywane są z fosfobrązu lub mosiądzu (rzadziej ze stali nierdzewnej^[24]). Częstotliwość drgań języczka, a zatem wysokość wydawanego dźwięku, zależy od jego wymiarów i sprężystości materiału. Regulację częstotliwości dokonuje się przez zmianę długości języczka za pośrednictwem drutu do strojenia, którego górna część wystaje ponad górną częścią nogi – przesuwając drut w górę wydłuża się języczek i obniża dźwięk, przesuwając w dół – skraca długość podwyższa dźwięk. Stopy i główki są metalowe lub drewniane; gardziołka (rynienki^[24]) przeważnie z mosiądzu, a jeśli z drewna, to twardego (np. heban)^[25].

Ze względu na funkcję korpusu piszczałki języczkowe dzielą się na regałowe i trąbkowe. W pierwszych korpus reguluje barwę i natężenie dźwięku; niektóre piszczałki tego typu w ogóle nie mają korpusu. W drugich korpus pełni istotną rolę rezonatora, a jego długość dobrana jest w taki sposób, żeby wzmacniały podstawowy ton dźwięku wytwarzanego przez języczek^[25].

Wysokość, barwa i natężenie dźwięku w piszczałce języczkowej zależą od menzury języczka, jego rodzaju, menzury i kształtu tuby rezonansowej, siły zadęcia i sposobu ustawienia piszczałki. Wysokość dźwięku zależy głównie od menzury języczka – im języczek dłuższy i cieńszy tym dźwięk niższy. Roztrąb (tuba rezonansowa, czara dźwiękowa) obniża dźwięk stoika – im dłuższa tym dźwięk niższy. Barwa i natężenie dźwięku zależą od menzury języczka i roztrąbu. Gruby języczek wydaje dźwięk silny i jasny, cienki – słaby i ciemny. Języczek szeroki jest bogatszy w alikwoty niż cienki, a zatem jego barwa jest dźwięczna i jasna. Języczek wykonany z twardego, sztywnego tworzywa wydaje dźwięk jaśniejszy niż wykonany z tworzywa miękkiego. Języczki odbijające dają dźwięk silniejszy i jaśniejszy niż języczki przelatujące^[26].

Zobacz też

Głos organowy

Przypisy

↑ Chwałek 1971b ↓, s. 29.
↑ ^a ^b Baculewski 1995 ↓, s. 649.
↑ ^a ^b Dorawa 1971 ↓, s. 36.
↑ Chwałek 1971a ↓, s. 32.
↑ ^a ^b ^c Drobner 1997 ↓, s. 190.
↑ Chwałek 1971b ↓, s. 30.
↑ Erdman 1989 ↓, s. 34.
↑ Chwałek 1971a ↓, s. 28.
↑ ^a ^b ^c Chwałek 1971a ↓, s. 30.
↑ ^a ^b ^c ^d Drobner 1997 ↓, s. 191.
↑ Drobner 1997 ↓, s. 189.
↑ Baculewski 1995 ↓, s. 692.
↑ Drobner 1997 ↓, s. 124.
↑ Erdman 1989 ↓, s. 31.
↑ Chwałek 1971a ↓, s. 34.
↑ Erdman 1989 ↓, s. 32.
↑ Dorawa 1971 ↓, s. 37.
↑ Chwałek 1971a ↓, s. 35.
↑ Chwałek 1971a ↓, s. 37.
↑ Baculewski 1995 ↓, s. 650.
↑ ^a ^b Drobner 1997 ↓, s. 193.
↑ Erdman 1989 ↓, s. 42.
↑ ^a ^b Chwałek 1971a ↓, s. 39.
↑ ^a ^b Chwałek 1971a ↓, s. 38.
↑ ^a ^b Erdman 1989 ↓, s. 40.
↑ Chwałek 1971a ↓, s. 40.

Bibliografia

Krzysztof Baculewski: Encyklopedia muzyki. et al.. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11390-1. (pol.).
Jan Chwałek: Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 1, Tekst. Maria Charytańska (red.). Warszawa: MKiS, ZMiOZ, 1971.
Jan Chwałek: Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 2, Ilustracje. Maria Charytańska (red.). Warszawa: MKiS, ZMiOZ, 1971.
Marian Dorawa: Organy. Konstrukcja, ochrona, konserwacja. Bogusław Mansfeld (red.). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1971. OCLC 68661032.
Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
Jerzy Erdman: Organy: poradnik dla użytkowników. Warszawa: Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, 1989. ISBN 83-85015-93-0.

[CITEREFChwałek1971b29-1] Chwałek 1971b ↓, s. 29.

[CITEREFBaculewski1995649-2] Baculewski 1995 ↓, s. 649.

[CITEREFDorawa197136-3] Dorawa 1971 ↓, s. 36.

[CITEREFChwałek1971a32-4] Chwałek 1971a ↓, s. 32.

[CITEREFDrobner1997190-5] Drobner 1997 ↓, s. 190.

[CITEREFChwałek1971b30-6] Chwałek 1971b ↓, s. 30.

[CITEREFErdman198934-7] Erdman 1989 ↓, s. 34.

[CITEREFChwałek1971a28-8] Chwałek 1971a ↓, s. 28.

[CITEREFChwałek1971a30-9] Chwałek 1971a ↓, s. 30.

[CITEREFDrobner1997191-10] Drobner 1997 ↓, s. 191.

[CITEREFDrobner1997189-11] Drobner 1997 ↓, s. 189.

[CITEREFBaculewski1995692-12] Baculewski 1995 ↓, s. 692.

[CITEREFDrobner1997124-13] Drobner 1997 ↓, s. 124.

[CITEREFErdman198931-14] Erdman 1989 ↓, s. 31.

[CITEREFChwałek1971a34-15] Chwałek 1971a ↓, s. 34.

[CITEREFErdman198932-16] Erdman 1989 ↓, s. 32.

[CITEREFDorawa197137-17] Dorawa 1971 ↓, s. 37.

[CITEREFChwałek1971a35-18] Chwałek 1971a ↓, s. 35.

[CITEREFChwałek1971a37-19] Chwałek 1971a ↓, s. 37.

[CITEREFBaculewski1995650-20] Baculewski 1995 ↓, s. 650.

[CITEREFDrobner1997193-21] Drobner 1997 ↓, s. 193.

[CITEREFErdman198942-22] Erdman 1989 ↓, s. 42.

[CITEREFChwałek1971a39-23] Chwałek 1971a ↓, s. 39.

[CITEREFChwałek1971a38-24] Chwałek 1971a ↓, s. 38.

[CITEREFErdman198940-25] Erdman 1989 ↓, s. 40.

[CITEREFChwałek1971a40-26] Chwałek 1971a ↓, s. 40.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

PROFILPELAJAR.COM

Piszczałka organowa

Piszczałki organowe wargowe

Piszczałki organowe języczkowe

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Read other articles:

ليفيتاون (نيويورك)

Bonnie J. Dunbar

SD Al Wasliyah

Wuppertal

Roberto Vichi

Paolo Dondarini

Polidoro da Caravaggio

Statue of Mahatma Gandhi, Parliament Square

保良局馬錦明夫人章馥仙中學

Gamma Trianguli

Sovrani di Polonia

Truncated octahedron

アプリケーションソフトウェア

Військово-музичне управління Збройних сил України

Timeout (mascot)

Sue Harris

Léonard Gaultier

Green Dam Youth Escort

Chihayafuru Part 1

Hucknall Town railway station