Święci
Pięciu Braci Męczenników (Benedykt, Jan, Mateusz, Izaak i Krystyn) OSB

Pierwsi Męczennicy Polski
Pięciu Świętych Braci Międzyrzeckich
Pięciu Braci Polskich

męczennicy
Wizerunek przedstawiający okoliczności zabójstwa Pierwszych Męczenników Polskich umieszczony w kościele klasztoru kamedułów w Bieniszewie
Data i miejsce śmierci	11 listopada 1003 Święty Wojciech albo Kazimierz Biskupi albo Kaźmierz[a]
Czczeni przez	Kościół katolicki
Kanonizacja	1004 Rzym przez Jana XVIII
Wspomnienie	13 listopada
Atrybuty	koło tortury[3]
Patroni	diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, Międzyrzecza
Szczególne miejsca kultu	Bieniszew, Kościół Świętych Polskich Braci Męczenników w Bydgoszczy, Kazimierz Biskupi, Sanktuarium Pierwszych Męczenników Polski w Międzyrzeczu, Gorzów Wielkopolski, Kaźmierz
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Pięciu Braci Męczenników (również Pierwsi Męczennicy Polski, Pięciu Świętych Braci Międzyrzeckich lub Pięciu Braci Polskich) – grupa chrześcijańskich eremitów (pustelników), w której skład wchodziło dwóch włoskich benedyktynów według reguły św. Romualda: Benedykt i Jan, dwóch słowiańskich (polskich) nowicjuszy i jednocześnie rodzonych braci: Izaak i Mateusz oraz ich słowiański (polski) pomocnik Krystyn zamordowanych w napadzie rabunkowym^[b] w nocy z 10 na 11 listopada 1003 najprawdopodobniej we wsi Święty Wojciech^[a][4] koło Międzyrzecza. Męczennicy oraz święci Kościoła katolickiego. Trzej z nich: Izaak, Mateusz i Krystyn są pierwszymi pochodzącymi z obszaru dzisiejszej Polski świętymi kanonizowanymi w historii Kościoła^[c][5].

Początkowo za podstawowe źródło informacji uznawano dzieło pt. Żywot św. Romualda autorstwa Piotra Damianiego z 1041. Pod koniec XIX wieku (1882) Reinhard Kade odnalazł bardziej wiarygodny dokument pt. Żywot Pięciu Braci (łac. Vita Quinque Fratrum Martyrum) z 1006, opisujący życie, działalność i okoliczności śmierci^[6][7] Pięciu Braci Męczenników. Jego autor, Bruno z Kwerfurtu, późniejszy święty, znał osobiście Benedykta, Jana i Barnabę z pobytu w Pereum (dziś Pereta pod Rawenną), gdzie działał św. Romuald z Camaldoli, reformator zakonu benedyktynów, założyciel ascetycznych eremów, twórca zatwierdzonej później reguły kamedułów. Bruno z Kwerfurtu posiadał szeroką wiedzę o nich, gdyż pisał ich żywot, przebywając na dworze Bolesława Chrobrego, krótko po ich śmierci. Uzupełniających informacji dostarczyła Kronika klasztoru Bernardynów w Kazimierzu Biskupim. Jeszcze inna wersja przekazu o Pięciu Braciach Męczennikach zawarta jest w czeskiej Kronice Kosmasa^[8] z początku XII wieku^[9].

Do początku XX wieku jubileusze ich męczeństwa obchodzono odpowiednio w 1805 i 1905. Główne uroczystości milenijne odbyły się w Kazimierzu Biskupim w 2003, zgodnie ze zweryfikowaną datą określoną na podstawie rękopisu Brunona z Kwerfurtu.

W 1959 w archikatedrze gnieźnieńskiej została odkryta uszkodzona gipsowa płyta nagrobna z epigrafem, rozpoczynającym się od słów (łac. Ossa trium). Być może było to miejsce wtórnego pochówku trzech z pięciu braci, zaś epigram został im poświęcony^[10].

Urodził się w Benewencie we Włoszech między 970–975 w zamożnej, religijnej rodzinie, w kręgu oddziaływania kultury bizantyjskiej i niemieckiej^[11]. Kiedy był kilkunastoletnim chłopcem, rodzice zakupili mu święcenia kapłańskie u biskupa Benewentu, przeznaczając go do stanu duchownego^[11]. Przebywał przez pewien czas w Neapolu, osiadając później w benedyktyńskim opactwie św. Salwatora na terenie nadmorskim^[11]. Parę lat później, za zgodą opata, wybrał życie pustelnika, przebywając przez trzy lata na stoku góry Soratte na północ od Rzymu, a następnie po nakazie opata powrócił do celi w pobliżu klasztoru^[11].

Poznając pustelnika Jana z klasztoru na stoku Monte Cassino, przeniósł się do jego celi^[11]. W tym opactwie poznał przybyłego św. Romualda, którym się opiekował podczas jego poważnej choroby^[11]. Podróżował z nim do Rzymu i brał udział w spotkaniu z cesarzem Ottonem III^[11]. Później osiadł ze św. Romualdem w pustelni Pereum, gdzie poznał św. Brunona z Kwerfurtu, mieszkając z nim nawet w jednej celi, praktykując życie pokutnicze^[11]. Stąd wyjechał na misję do Polski. Uznawany jest za przełożonego eremitów w polskim klasztorze, na co wskazuje nazwanie go dowódcą „Boskiej Kohorty”.

Po śmierci, jego głowę w srebrnym relikwiarzu wysłano do Włoch do Ascoli^[12].

Pochodził z Włoch, gdzie się urodził około 940 w zamożnej rodzinie^[11]. Do klasztoru Cuxa koło Perpignan wstąpił razem ze swoim przyjacielem, weneckim dożą Piotrem Orseolo, późniejszym świętym^[11]. Być może w Pereum poznał św. Romualda, później przebywał jako pustelnik w klasztorze Monte Cassino, dzieląc celę z Benedyktem^[13]. Z dzieła św. Brunona z Kwerfurtu pt. Żywot Pięciu Braci wiadomo, że był łagodnego usposobienia, o wielkiej cierpliwości i wytrwałości, wyróżniając się kulturą i ogładą^[14]. Przebyta ospa pozostawiła blizny na jego twarzy i uszkodziła mu oko^[14].

Polak, prawdopodobnie starszy brat Mateusza urodził się około 975 w rodzinie chrześcijańskiej, być może w środowisku dworskim^[14]. Dwie jego siostry zostały mniszkami w Gnieźnie^[10][14].

Polak, rodzony brat Izaaka^[14]. Poza tym nic więcej o nim nie wiadomo. Św. Bruno określa pochodzenie Izaaka i Mateusza „z kraju i mowy słowiańskiej”^[12].

Zwany również Kryspinem^[12]. Urodził się około 980 lub nawet później, pochodząc prawdopodobnie ze wsi, opodal której wybudowano pustelnię^[14][12]. W klasztorze był sługą i kucharzem, jako młody brat-laik^[14].

Podczas swej wizyty w Polsce w 1000 cesarz Otto III odbył rozmowy z Bolesławem Chrobrym w Gnieźnie, które zainicjowały akcję sprowadzenia zakonników i założenia na jego terytorium klasztoru, celem prowadzenia misji ewangelizacyjnej^[12]. Idea ta została zaprezentowana przez cesarza w 1001 podczas jego wizyty we Włoszech w klasztorze benedyktynów w Pereum, gdzie przebywał wówczas jego krewny św. Bruno z Kwerfurtu^[12]. Bruno zachęcał do podjęcia się tej misji swojego współbrata Benedykta, ale projektowi temu sprzeciwiał się ówczesny przełożony klasztoru św. Romuald, który chciał uczynić go opatem eremu w Pereum oraz wznoszonego tam przez Ottona III klasztoru obok wcześniej wybudowanej rotundy pod wezwaniem św. Wojciecha^[12]. Początkowo Benedykt nie wyraził zgody na opuszczenie Pereum, jednak pod wpływem usilnej prośby cesarza ostatecznie został delegowany przez św. Romualda – który zastosował nawet wobec niego karę chłosty za nieposłuszeństwo – na misję do Polski^[12]. Ostatecznie Benedykt razem z innym jeszcze bratem Janem został wysłany z myślą, że zostanie opatem utworzonego tam klasztoru^[12].

Pod koniec 1001 wyruszyli oni w podróż w towarzystwie kilku młodych zakonników, zabierając ze sobą księgi liturgiczne i naczynia podarowane przez cesarza^[15]. Przez pewien odcinek drogi towarzyszył im również św. Bruno z Kwerfurtu, który miał nominację na biskupa misyjnego, a który później udał się do Rzymu^[12]. Najprawdopodobniej podróż ich przebiegła szlakiem alpejskim wiodącym przez Weronę, Trydent, Bolzano, Augsburg, Ratyzbonę, Pragę, Wrocław do Poznania, gdzie zostali przyjęci przez Bolesława Chrobrego^[16]. Ich dziejopisarz św. Bruno z Kwerfurtu w dziele pt. Żywot Pięciu Braci nie podał miejsca ich osiedlenia^[12]. Przypuszcza się, że podczas rozmów gnieźnieńskich w 1000 podjęto decyzję, że będzie to samotnia wokół lasów, która będzie utrzymywana przez najbliższą wieś z obowiązku, który przypisał jej Bolesław Chrobry^[12].

Wobec niesprecyzowania miejsca ich osiedlenia i braku przekonujących dowodów – nawet archeologicznych^[d] – powstały liczne hipotezy prezentowane przez różnych historyków. Powszechnie sądzi się, że miejscem prawdopodobnego miejsca ich osiedlenia była wieś Święty Wojciech^[12][17]. Na to przypuszczalne miejsce mogą wskazywać teksty źródłowe z czasów Bolesława Chrobrego oraz wiadomości zawarte w Kronice Thietmara^[12]. Znalazła się tam bowiem informacja, że rycerze niemieccy w 1005 otrzymali rozkaz, aby nie zburzyć opuszczonego przez mnichów klasztoru w Międzyrzeczu^[18].

Na Międzyrzecz wskazał Tadeusz Wojciechowski już w 1904. Inny historyk Gerard Labuda, jak też i Wojciech Kętrzyński opowiedzieli się za Kaźmierzem pod Szamotułami^[19], inni z kolei wskazują na Kazimierz Biskupi^[20] (za tą miejscowością przemawia m.in. odnaleziona w 2012 płyta nagrobna z XI wieku, symbolizująca drzewo życia^[21]) lub nawet Trzemeszno^[18]. Autorzy twierdzą, że na podstawie obecnie znanych źródeł miejsca ich osiedlenia prawdopodobnie nie da się już precyzyjnie określić^[18].

Pustelnia została zorganizowana na wzór macierzystej w Pereum, przyjąwszy trzy zasadnicze cele: przyjmowanie nowicjuszy oraz ich formowanie zakonne, przyjmowanie zakonników przybywających z zagranicy oraz praca misyjna wśród Wieletów oraz Pomorzan^[12]. Wkrótce dołączyli do pustelników dwaj Polacy, rodzeństwo: Izaak i Mateusz, a następnie młody chłopak imieniem Krystyn^[12]. Po jakimś czasie przybył z Włoch i zamieszkał w pustelni szósty zakonnik imieniem Barnaba^[12]. Wiadomo jest, że Włosi przyjęli i nauczyli się języka polskiego, przyjmując jednocześnie miejscowe obyczaje^[12].

Po śmierci 23 stycznia 1002 cesarza Ottona III, jego następca Henryk II Święty przyjął całkowicie odmienną politykę nawracania pogan, a mianowicie przemocą^[22]. Wybuchła więc długoletnia wojna polsko-niemiecka^[12]. Benedykt usiłował skontaktować się ze św. Brunonem z Kwerfurtu, ale mu się to nie udało^[12]. Bruno, który jesienią 1002 uzyskał zezwolenie papieża na pracę misyjną, próbował dostać się u schyłku 1002 z Ratyzbony do Polski, dotarł jednak tylko na Węgry, próbując nawracać tam Czarnych Węgrów^[22]. Benedykt w swej podróży na spotkanie z Brunonem, w towarzystwie Barnaby, dotarł do Pragi, gdzie został przyjęty przez przebywającego tam Bolesława Chrobrego^[12]. Władca Polski przydzielił mu 10 funtów srebra, prosząc o wyjednanie w Rzymie zgody papieża na jego koronację^[12]. Benedykt nie podjął się jednak tej misji, powracając po nakazie Bolesława do pustelni^[12]. Natomiast do Rzymu na rozmowy z Brunonem, Bolesław desygnował Barnabę, który miał powrócić na początku listopada 1003^[12].

Opis eremu pięciu braci zawarty jest w dwóch dziełach: Żywocie Pięciu Braci Męczenników Brunona z Kwerfurtu oraz Żywocie św. Romualda Piotra Damianiego^[23].

Erem wzniesiony był z drewna^[24]. Damiani stwierdza, że ogień podkładany przez złoczyńców nie mógł strawić drewnianych ścian^[25]. Również Brunon pisze o nieudanej próbie podpalenia ścian przy pomocy tkaniny nakrywającej ołtarz oraz nawoskowanego płótna, co nie byłoby możliwe w przypadku murowanych ścian^[24]. Bruno podaje dodatkowo, że erem składał się z kościoła i kilku eremów (chatek). Pustelnia otoczona była płotem i kolczastymi roślinami^[25]. Po śmierci braci klasztor został rozbudowany, co wiązało się z licznym przybywaniem pielgrzymów^[26].

Przekaz Brunona zawiera także informacje o wyposażeniu klasztoru w przywiezione z Włoch paramenty i cenne księgi będące darem cesarza Ottona III^[26]. Na ołtarzu znajdował się paliusz z relikwiami^[26].

Zaniepokojeni nieobecnością Barnaby, którego przybycia oczekiwano 10 listopada 1003 roku, pustelnicy odprawili wspólne modlitwy wieczorne w przeddzień uroczystości św. Marcina^[12]. Grupa osób określanych w źródłach jako źli chrześcijanie, kierując się opinią o posiadaniu przez nich srebra Bolesława Chrobrego – którego jednak nie posiadali – po uprzedniej libacji i biesiadzie powzięła decyzję obrabowania zakonników^[12]. Przed północą wtargnęli oni do celi Benedykta i Jana, a stojący na ich czele człowiek z mieczem i świecą obudził ich obu, twierdząc, że przyszli z nakazu Bolesława, który kazał ich uwięzić^[12]. Następnie ugodził on Jana dwoma ciosami miecza, zabijając go na miejscu, po czym jednym ciosem miecza w głowę zamordowano Benedykta^[12]. Mordercy wpadli następnie do kolejnej celi, gdzie cięli po nogach i rękach Izaaka^[12]. Mateusza biegnącego w stronę kościoła przeszyto oszczepami na dziedzińcu klasztornym^[12]. Na końcu zamordowano Krystyna, który mieszkał nieopodal^[12].

Mordercy nie znajdując srebra, podzielili między siebie drogocenny ornat, dar cesarza Ottona III, po czym podpalili kościół i zbiegli do lasu^[12]. Rozniecony ogień wkrótce zgasł^[12]. Rankiem 11 listopada okoliczni chłopi przybyli na uroczystości św. Marcina, odkrywając zbrodnię^[12]. Zorganizowano pościg za sprawcami, który zakończył się ich szybkim ujęciem, po czym powiadomiono biskupa Ungera w Poznaniu, który przybył do pustelni dzień później (12 listopada)^[12], o dokonanej zbrodni. 13 listopada odbył się ich pogrzeb, po czym pochowano czterech z nich w drewnianych trumnach we wspólnej mogile wykopanej pod podłogą kościoła, natomiast piątego Krystyna pochowano na terenie klasztoru, przenosząc go później do pozostałych czterech^[12]. Sprawców oddano później za karę na dożywotnią pokutę poprzez ciężką pracę w klasztorze^[5].

Rozpoznanie ich męczeństwa oraz zeznania ujętych sprawców, którzy dali świadectwo jego okoliczności, skłoniły biskupa Ungera do rozpoczęcia starań o wyniesienie ich na ołtarze^[12]. Wraz z przybyłym szóstym zakonnikiem pustelni, Barnabą, udał się on w 1004 do Rzymu, przedstawiając papieżowi Janowi XVIII relację z tego, co się wydarzyło^[12]. Ten, wysłuchawszy sprawozdania, zaliczył ich „bez wahania” i „bez wątpienia” w poczet świętych męczenników Kościoła^[12]. Późniejsze starania generała zakonu kamedułów, o. Delfina OSBCam, doprowadziły do zatwierdzenia ich kultu przez papieża Juliusza II w 1508^[27].

• Kult Pięciu Braci Męczenników rozpowszechnił się w Polsce, Czechach, na Morawach i we Włoszech^[27].
• W Polsce szczególnym miejscem jest Międzyrzecz, najprawdopodobniej miejsce ich męczeństwa. Kazimierz Odnowiciel przeniósł siedzibę klasztoru z okolic Międzyrzecza do Kazimierza pod Koninem (Kazimierz Biskupi), gdzie następnie ufundowano kościół pw. św. Jana Chrzciciela i Pięciu Braci Męczenników, a także klasztor, w którym w 1514 osadzono bernardynów^[12]. Kult Pięciu Braci Męczenników rozwijali sprowadzeni w 1603 do Bielan pod Krakowem kameduli^[12]. Później osiedli oni również w założonym w 1640 przez Zygmunta Kadzidłowskiego klasztorze w Bieniszewie pod Kazimierzem Biskupim, gdzie kontynuowali ich kult^[12].
• Do rozpowszechnienia ich kultu w Czechach przyczynił się św. Bruno z Kwerfurtu, dzięki spisaniu ich męczeństwa^[28]. Ponadto Kosmas dzięki dziełu pt. Kroniki^[20]. Katedra św. Wacława w Ołomuńcu miała za patrona św. Krystyna^[12].
• We Włoszech kult ich rozpowszechnił Piotr Damiani, dzięki tekstowi, w którym wspomina on o bazylice wzniesionej nad ich grobami, opodal której działał później klasztor benedyktynów^[28]. Miejscem ich kultu była Ascola^[28].

Trumny z relikwiami świętych wywieziono początkowo między 1008 a 1038 do Gniezna^[29], skąd w 1038 zrabował je i wywiózł do Pragi czeski książę Brzetysław I, umieszczając je w katedrze św. Wita^[12]. Następnie część relikwii (św. Krystyna) przekazano do następujących miejsc w Czechach: do miejscowości Stará Boleslav, opactwa benedyktynów w Sázavie oraz do katedry w Ołomuńcu^[30][18].

W 1520 bp Jan Lubrański sprowadził część relikwii z Pragi, a następnie w 1522 umieszczono je uroczyście w jednej z kaplic katedry poznańskiej^[12]. 11 listopada 1536 sprowadzono je z Poznania do Kazimierza Biskupiego w metalowej trumience i umieszczono w ołtarzu św. Anny kościoła kazimierskiego^[12].

Relikwie z Kazimierza Biskupiego rozdzielono następnie i umieszczono w 1966 w kościele św. Jana Chrzciciela w Międzyrzeczu oraz w klasztorze w Bieniszewie, a w 1977 przekazano je do kościoła Misjonarzy św. Rodziny w Kazimierzu Biskupim^[5]. W 1987 prymas Czech kard. František Tomášek ofiarował fragment relikwii męczenników nowo wzniesionemu kościołowi pw. Świętych Polskich Braci Męczenników w Bydgoszczy, który od 2000 nosi nazwę Sanktuarium Nowych Męczenników^[5]. Obecnie relikwie te wystawione są do publicznej czci w kaplicy Miłosierdzia Bożego. W 2001 niewielka część relikwii (św. Benedykta) została przekazana przez bp. Adama Dyczkowskiego do kościoła Wniebowzięcia NMP i św. Marcina w Gościkowie-Paradyżu, które zostały umieszczone w ołtarzu kaplicy milenijnej^[1].

• W 1615 arcybiskup gnieźnieński Wojciech Baranowski uzyskał od papieża Pawła V zatwierdzenie oficjum (nabożeństwa) ku czci Pięciu Braci Męczenników^[29].
• Powstały liczne dzieła upamiętniające Pierwszych Braci Męczenników:
  • W 1724 za sprawą bernardynów przy aprobacie papieża Innocentego IX powstało Bractwo Świętych Pięciu Braci Męczenników w Kazimierzu Biskupim, zajmujące się działalnością charytatywną, kulturalno-oświatową oraz kultem Świętych Pięciu Braci Męczenników^[31]. Każdego 13. dnia miesiąca, członkowie bractwa uczestniczą w Eucharystii oraz nabożeństwie Godzinek do Pięciu Braci^[31][32].
  • 26 sierpnia 1989 erygowano przez bp. Józefa Michalika w Gorzowie Wielkopolskim na osiedlu Górczyn II parafię pod ich wezwaniem^[33]. Przy parafii tej w 1992 powstała z inicjatywy proboszcza Władysława Pawlika charytatywna organizacja świecka pod nazwą Gorzowskie Stowarzyszenie Pomocy Bliźniemu im. Brata Krystyna, której celem jest udzielanie pomocy materialnej i wsparcia duchowego najbardziej potrzebującym. Stowarzyszenie to prowadzi dwie stołówki, przy ul. Batalionu „Zośka” i ul. Chodkiewicza, które wydają łącznie około 400 posiłków dziennie^[33].
  • Z inicjatywy ojców pallotynów w Międzyrzeczu przy ulicy Zachodniej 2 zbudowano diecezjalne sanktuarium pod ich wezwaniem, na planie w kształcie serca, które zaprojektowała inż. Krystyna Zaręba-Kijak^[33].
  • W 1994 przy Zakładzie Opiekuńczo-Leczniczym w szpitalu powiatowym w Międzyrzeczu powstało Stowarzyszenie Opieki Paliatywnej im Pięciu Braci Międzyrzeckich, którego celem jest udzielanie wszechstronnej pomocy chorym w zaawansowanym stadium choroby nowotworowej^[33]. Następnie 13 czerwca 2003 szpitalowi temu nadano imię Pięciu Braci Międzyrzeckich^[33].
  • W 1999 roku biskup zielonogórsko-gorzowski Adam Dyczkowski erygował parafię pw. Pierwszych Męczenników Polski w Międzyrzeczu, którą w 2012 biskup Stefan Regmunt ustanowił Sanktuarium Pierwszych Męczenników Polski w Międzyrzeczu^[34][35].
• Ułożono specjalną litanię ku ich czci^[36] oraz specjalną pieśń autorstwa Krystyny Żak pt. O Święci Męczennicy^[32]. Inną pieśń ku ich czci pt. Siewcy wiary napisał ks. dr Stanisław Jasionek^[32].
• W Kazimierzu Biskupim wytyczono specjalny Szlak Pięciu Braci Męczenników na trasie^[30]:
  • Kościół św. Marcina – drewniany kościółek św. Izaaka (cmentarz parafialny) – pobernardyński klasztor przy ul. Klasztornej wybudowany na miejscu pustelni i kaplicy św. Jana (siedziba Misjonarzy Świętej Rodziny) – klasztor kamedułów w Bieniszewie^[37].
• Irena Byrska ku ich czci napisała misterium religijne pt. Żywot i męka Pięciu Braci Męczenników pierwszej diecezji polskiej w Poznaniu na podstawie opisu ich życia i śmierci, według przekazu św. Brunona z Kwerfurtu^[38].
• W latach 2002–2003 w ramach przygotowania do millenium śmierci Pierwszych Męczenników Polski odbyła się peregrynacja ich relikwii po parafiach diecezji zielonogórsko-gorzowskiej. 14 czerwca 2003 w Międzyrzeczu z udziałem Episkopatu Polski odbyły się te uroczystości, podczas których został odczytany okolicznościowy list papieża św. Jana Pawła II^[39].
• Wspomnienie liturgiczne Pięciu Braci Męczenników obchodzono od XI wieku 10 listopada, w dniu ich śmierci^[40]. Potem przesunięto je na 12 listopada^[40]. W późniejszych czasach benedyktyni obchodzili uroczystość 2 grudnia, wymieniając jednak tylko Benedykta i Jana^[40]. Obecnie wspomnienie Pięciu Braci obchodzi się 13 listopada^[40].

W ikonografii Pięciu Braci Męczenników przedstawianych jest na ogół w białych habitach kamedulskich^[41] lub też w habitach benedyktyńskich (czasami również z symbolami męczeństwa, jakimi są liście palmowe trzymane przez nich w rękach). Powstała bogata ikonografia związana z ich przedstawieniem w malarstwie ściennym i tablicowym^[42]. Pierwszy samodzielny fresk przedstawiający sceny z życia eremitów autorstwa Rafaela Santi powstał w kaplicy kościoła kamedułów, Cappella di San Severo w Perugii we Włoszech^[42]. Ponadto ich wyobrażenie przedstawiono na stallach prezbiterium kościoła w San Biagio di Fabiano^[40][42].

Ich pamięć uwieczniono na dekoracji wnętrz świątyń wielu kościołów: parafialnego w Kazimierzu i klasztornych w Bieniszewie oraz w Kazimierzu Biskupim^[42]. W drewnianym kościółku w Kazimierzu Biskupim znajduje się obraz przedstawiający św. Izaaka^[42]. W Muzeum Archidiecezjalnym w Gnieźnie przechowuje się kopię obrazu Tomasza Dolabelli z 1777 nieznanego autora przedstawiającego Pięciu Braci Męczenników^[42]. Ponadto ich przedstawienie można dostrzec m.in. w klasztorze benedyktyńskim w Tyńcu pod Krakowem na zapleckach stall^[42].

W Czechach postać św. Krystyna zachowała się w pochodzącym z XIV wieku malowidle w kaplicy Męki Pańskiej w zamku na Karlštejně^[42]. W katedrze praskiej św. Wita znajduje się relikwiarz (srebrna skrzyneczka) z 1617 z ich plastycznym wizerunkiem^[42][40].

Papież Paweł VI ustanowił ich patronami diecezji gorzowskiej (dziś zielonogórsko-gorzowskiej)^[5][43][44], a od 2003 są patronami Międzyrzecza^[45].

Ponadto św. Krystyn jest jednym z patronów archidiecezji ołomunieckiej^[18][46]. Został on też patronem polskiego rycerstwa^[5].

Zobacz w Wikiźródłach tekst Żywot świętych Pięciu Braci Polaków, Męczenników

• polscy święci i błogosławieni
• święci i błogosławieni Kościoła katolickiego
• wstawiennictwo świętych
• historia Polski (do 1138)
• Święty Wojciech
• Herb gminy Kazimierz Biskupi

 Zobacz też kategorię: Parafie pod wezwaniem Pierwszych Męczenników Polski.

 Zobacz też kategorię: Świątynie pod wezwaniem Pierwszych Męczenników Polski.

• Tadeusz Adamek: Świętych Pięciu Braci Męczenników. W: Polscy święci. red. Joachim Roman Bar. T. 9. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1986, s. 11–21. OCLC 69582107.
• Bruno z Kwerfurtu, tł. Ewa Szwarcenberg-Czerny, wstęp Jan Spież, Rafał Witkowski: Żywot Pięciu Braci Męczenników. Kraków: Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, 2002. ISBN 83-7354-017-2. OCLC 749322452. Brak numerów stron w książce
• Roman Grodecki, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 424. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, ISBN 83-04-03484-0.
• Tomasz Jasiński: Zapiski kronikarskie i rocznikarskie o Pięciu Braciach Męczennikach. W: Kult Pięciu Braci Męczenników w Kazimierzu Biskupim, Materiały sympozjum historycznego zorganizowanego 13 listopada 2002 r. w Wyższym Seminarium Duchownym Misjonarzy Świętej Rodziny. Kazimierz Biskupi: Wyższe Seminarium Duchowne Misjonarzy Świętej Rodziny, 2003, s. 19–29. OCLC 721749712.
• Gerard Labuda, Szkice historyczne jedenastego wieku. I Najstarsze klasztory w Polsce, [w:] Archaeologia Historica Polona, T. 2, red. J. Olczak, Wydawnictwo UMK, Toruń 1995.
• MarzenaM. Matla MarzenaM., Opowieść Kosmasa o Pięciu Braciach Męczennikach i jej potencjalne źródła – krótki przyczynek do dyskusji. (PDF), „Historia Slavorum Occidentis”, Nr 2, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 13–38, ISSN 2084-1213, OCLC 998768686 [zarchiwizowane z adresu 2022-11-10] .
• TeresaT. Michałowska TeresaT., Średniowiecze, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995 (Wielka Historia Literatury Polskiej), ISBN 83-01-11452-5, OCLC 468435087 .
• TeresaT. Michałowska TeresaT., Literatura polskiego średniowiecza, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011, ISBN 978-83-01-16675-5, OCLC 802890184 .
• JerzyJ. Rajman JerzyJ., Eremici i pustelnicy w Polsce średniowiecznej. Wybrane zagadnienia. (PDF), „Folia Historica Cracoviensia”, Nr 11, 2005, s. 29–36, ISSN 0867-8294, OCLC 922218155 .
• MiłoszM. Sosnowski MiłoszM., Co wiadomo o lokalizacji pustelni tzw. Pięciu Braci?, „Roczniki Historyczne”, LXXI, 2005, s. 7–30, ISSN 0324-8585, OCLC 995370610 .
• LeszekL. Wetesko LeszekL., Źródła pisane o architekturze i sztuce w państwie pierwszych Piastów. (PDF), „Historia Slavorum Occidentis”, 2, Nr 1, 2012, s. 59–71, OCLC 899914217 [zarchiwizowane z adresu 2022-11-10] .

• TeresaT. Dunin-Wąsowicz TeresaT., Pięciu braci Męczenników, [w:] Religie Świata [online], religie424.pl, 31 października 2013 [zarchiwizowane z adresu 2023-03-31] .
• IgnacyI. Kłopotowski IgnacyI., Żywot i męczeństwo Świętych Pięciu Braci Polaków, Lublin: Nakładem Księgarni Religijnej, 1906, OCLC 830515772 . Brak numerów stron w książce
• KrzysztofK. Król KrzysztofK., Pielgrzymujmy do Międzyrzecza, [w:] Gość Niedzielny [online], zgg.gosc.pl, 2012 [zarchiwizowane z adresu 2022-11-10] .
• JerzyJ. Łojko JerzyJ., Kult Pięciu Braci Męczenników w Polsce [online], kazimierzklasztor.pl [zarchiwizowane z adresu 2022-08-16] .
• PiotrP. Pękalski PiotrP., Krótki żywot i męczeństwo pięciu braci pustelników Świętych: Benedykta, Jana, Mateusza, Izaaka i Krystyna Zakonu św. Romualda, [w:] Żywoty Świętych Patronów polskich [online], ultramontes.pl [zarchiwizowane z adresu 2023-02-01] .
• Pięciu Braci Polskich, Warszawa: Wydawnictwa Salezjańskie, 1935 (Kłosy z Bożej Roli, nr 22), OCLC 891299076 . Brak numerów stron w książce