Pasjans (z fr.patience) – układanka karciana (gra karciana), zwana także samotnikiem (fr.solitaire) przy użyciu jednej, dwu lub rzadziej większej liczby talii kart[1], zazwyczaj dla jednej osoby, w celu ułożenia ich według ustalonych wcześniej reguł w określone sekwencje lub inne uporządkowane układy[2], bezpośrednio kartami lub za pomocą kart wirtualnych (programów komputerowych).
Pasjanse rozwinęły się z dawnego obyczaju wróżenia z kart[2]. Rozkładanie ich według określonych zasad dla osiągnięcia założonego układu kart służyło początkowo do wróżenia (kartomancja), mającego za cel ciekawość człowieka, by z losowego układu kart, symbolicznie odkrywać i tłumaczyć przyszłe losy[3]. Stopniowo na plan pierwszy wysuwała się przyjemność kombinowania, wprowadzania ładu w układach kart i skutecznego przezwyciężania układów niekorzystnych[2]. W ten sposób zamysł wróżenia z kart został zastąpiony układami według ścisłych reguł i zasad, mających za cel przede wszystkim cierpliwość i przyjemność układającego, gdy osiągnie zamierzony rezultat i korzystny efekt[2].
Pasjanse zrodziły się we Francji. Znane tam były już w XVII wieku, kiedy to zaczęły powstawać coraz to nowe reguły ich ułożeń[2]. Za czasów króla Ludwika XIII, wielkimi zwolenniczkami tej rozrywki były np. Maria Antonina Habsburżanka czy Madame Juliette Récamier[2]. Szerszą popularność układanki te zyskały następnie w Anglii[2]. W roku 1784 zaczęły być wydawane pierwsze opracowania książkowe poświęcone tej formie spędzania wolnego czasu[2]. Lady Adelajda Cadogan opracowała jedną z najstarszych książek na ten temat pt. (ang.Illustrated Games of Patience; pol. Ilustrowane gry-pasjanse), wydaną w Londynie[2].
Tuż przed rewolucją francuską pasjanse były szczególnie popularne w dwóch środowiskach: nudzących się dam dworskich oraz więźniów[2]. W pierwszych latach XIX wieku pasjanse zdobyły sobie uznanie w szerszych kręgach społecznych, a w czasie wojen napoleońskich stały się już znane niemal w całej Europie, również i w Polsce[4]. W Polsce jedną z pierwszych pozycji wydawniczych była opracowana w 1881 w Krakowie, nakładem Juliusza Wildta książka pt. Pasyanse, czyli Zabawy w karty tak dla pojedynczych osób jak i dla towarzystwa[5]. W tych czasach rozszerzyła się umiejętność ich stawiania, oraz opracowano reguły ich najkorzystniejszych układów, sposobów postępowania by osiągnąć cel i zamierzenie ich ułożenia[4].
Obecnie istnieje wiele setek przeróżnych pasjansów, od takich, których wynik zależy tylko od szczęśliwego początkowego układu kart, do takich, w których niemal wszystko zależy od zdolności kombinacyjnych i systematycznego, określonego ściśle postępowania w ich ułożeniu[4].
Nazwy poszczególnych pasjansów przekazywano przede wszystkim w ustnej tradycji[4]. Wiele z nich ma różne inne nazwy[4]. Znane są również pasjanse w odmianach dla jednej lub dwu talii kart[8].
W czasach popularyzacji komputerów oraz internetu zaczęto opracowywać specjalne programy informatyczne, pozwalające je układać wirtualnymi kartami na ekranie monitora. Pasjans w wersjach cyfrowych jest dostępny online w przeglądarkach oraz aplikacjach mobilnych. Pierwszą komercyjnie sprzedawaną kolekcją komputerową była Solitaire Royale, napisana przez Brada Freggera, która została wydana w 1987 przez amerykańską firmę Spectrum HoloByte[9]. Gra była przeznaczona zarówno na komputery PC (z systemem operacyjnym MS-DOS), jak i na Macintosha[9]. Zawierała 8 różnych pasjansów oraz działała na karcie graficznej EGA[9].
Według danych firmy Microsoft z 2020, gra miała około 35 milionów aktywnych użytkowników miesięcznie, którzy rozgrywali ponad 100 milionów partii dziennie[10].
Kobieta podczas układania pasjansa (artysta Nickolas Muray ok. 1950)
Pasjans Wielki Paganini
Dwie talie kart (104 karty). Opracowany przez Charlesa Jewella, jako złożony z dwu talii kart wariant Pasjansa Potockiego[39].
Ułożenie kart
Gracz po przetasowaniu kart rozkłada kolejno pionowo osiem poziomych rzędów po trzynaście kart odkrytych w rzędzie[39].
Cel gry
Ułożenie ośmiu poziomych sekwencji kart w danym kolorze od asów do króli.
Zasady gry
Po rozłożeniu dywanu 104 kart (ośmiu rzędów po trzynaście kart) wyjmujemy z układu jednego, dowolnie wybranego asa i umieszczamy go jako pierwszą kartę jednego dowolnie wybranego rzędu[39]. Na wolne miejsce (po asie) można położyć kartę o jedno oczko starszą i w kolorze karty po lewej stronie wolnego miejsca[39]. Na kolejne miejsce zwolnione układamy wybraną kartę podobnie jak poprzednio[39]. Porządkujemy w ten sposób układ, dopóki z lewej strony wolnego miejsca nie pojawi się król (na to miejsce nie możemy położyć już żadnej karty)[39]. Wtedy lub gdy zwolni się pierwsze miejsce w którymś z rzędów, i na to miejsce nie możemy położyć niczego, wyjmujemy z układu i umieszczamy w jednym, dowolnym z rzędów jako pierwszą kartę następnego asa[39]. Wolne pierwsze miejsce w rzędzie może wówczas, jeśli jest asem, zostać wypełnione dwójką w danym kolorze[39]. Rozgrywka trwa aż do chwili wyjęcia z układu ostatniego asa[39].
W toku gry mogą ujawnić się w układzie dwa lub więcej wolnych miejsc do manipulacji, możemy je wykorzystać według zasad przekładania kart[39]. Powstaje wówczas mnogość kombinacji przełożeń i przewidywań pojawienia się dogodnych kart do odpowiednich przestawień. Gdy po wyłożeniu ósmego asa nie uda się całego układu uporządkować w kolorach rosnąco za asami – pasjans nie wyszedł[40]. Jest to rezultat złych wyborów przełożeń lub trudnego ułożenia początkowego kart.
