Parafia Znalezienia Krzyża Świętego w Żyrmunach (także: Żyrmony, Żermony, Szyrmuny, Szirmuni, biał. Жырмуны) zbudowany w w latach 1787-1788 według projektu architekta Jana Podczaszyńskiego. Rzymskokatolicka parafia znajdująca się w diecezji grodzieńskiej, w dekanacie Raduń, na Białorusi.
Do parafii należą dwie kaplice filialne:
- pw. Niepokalanego Serca Maryi w Gudach z 1993
- pw. Matki Bożej Anielskiej w Zalessiu z 1938.
Historia
O pierwszym żyrmuńskim kościele notowanym w źródłach w połowie XVI wieku, brak bliższych danych. Jest nawet prawdopodobne, że świątynię przejęli kalwiniści, ponieważ w r. 1563 Mikołaj Radziwiłł oddał zabudowania i grunty altarii żyrmuńskiej w wieczystą dzierżawę swemu słudze Janowi Zychniewiczowi. Możliwe również, że parafia rzymskokatolicka na pewien czas zanikła, choć nie ma na ten temat przekazów źródłowych. Pośrednim dowodem jest natomiast odnowienie jej uposażenia, dokonane 16 V 1624 przez Jana Zawiszę, wojewodę witebskiego i jego żonę Anastazję Tryzyniankę, którzy ufundowali nowy kościół. Świątynia ta padła w r. 1660 ofiarą grabieży wojsk moskiewskich. W r. 1666 ks. Maciej Szarkiewicz zbudował nowy drewniany kościół, który 4 XI 1673 sufragan wileński biskup Mikołaj Słupski poświęcił p.w. Najśw. Panny Marii i św. Jana Chrzciciela. Opis z r. 1700 informuje, że ołtarz główny miał formę konfesji i umieszczony był w nim cudowny obraz Matki Boskiej Loretańskiej.
Kościół ten został niebawem zastąpiony kolejnym, również drewnianym, który otrzymał wezwanie Znalezienia Krzyża Św., w r. 1739 określono jako nowo wzniesiony i niedokończony. Przed r. 1777 świątynię tę strawił pożar, w którym spłonął cudowny obraz Matki Boskiej Loretańskiej. Kosztem małżonków Stanisława Radziwiłła i Karoliny z Pociejów, podkomorzych lit., prawdopodobnie już w r. 1778 zbudowano prowizoryczne miejsce modlitwy, które służyło wiernym do r. 1788, kiedy wystawiono kolejny kościół, istniejący do dzisiaj. Został zbudowany w latach 1787-1788 i poświęcony przez proboszcza ks. Franciszka Wysockiego p.w. Znalezienia Krzyża Św., z fundacji Karoliny z Pociejów Stanisławowej Radziwiłłowej, podkomorzyny lit. Według opisu z końca XVIII wieku budowla była „najpiękniejsza co do drzewa, okien, dachu i całej ozdoby wewnątrz”. W szczycie fasady, ujętym wówczas dwiema wieżyczkami, znajdowały się rzeźbione, miejscami złocone herby Radziwiłłów i Pociejów oraz tablica z metalowymi, złoconymi literami: „Bogu Wszechmogącemu MDCCLXXXVIII”. W prezbiterium stały trzy murowane, kolumnowe ołtarze, z obrazami – w ołtarzu gł. Ukrzyżowanie, w bocznych Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie; w kaplicy Matki Boskiej mieścił się czwarty ołtarz, w którym były dwa obrazy: Matki Boskiej z Dzieciątkiem i tondo z przedstawieniem Św. Barbary.
Dzwonnicę stojącą przy kościele zbudował w r. 1894 cieśla Matwiej Balin. Plebanię stylu dworkowym, wystawioną staraniem parafian i proboszcza ks. Stefana Wierzbowskiego, zaprojektował w 1928 r. F. Urbszys, a roboty stolarskie prowadził Kazimierz Gawryłow z Wilna.
W XIX w. liczba parafian dochodziła do 2500[1]. Parafia leżała w archidiecezji wileńskiej, w dekanacie Lida[2] do powstania diecezji grodzieńskiej i dekanatu raduńskiego w 1991. Przed II wojną światową liczyła niemal 4000 wiernych.
W czasach komunizmu parafia funkcjonowała. W latach 70. XX w. kościół został uznany za zabytek architektury.
Architektura
W dość licznej grupie drewnianych kościołów klasycystycznych, zachowanych na Litwie i Białorusi, żyrmuński należy do najwcześniejszych i najbardziej udanych. Cechuje go harmonijne ukształtowanie rozbudowanej bryły oraz oryginalna dyspozycja wnętrza, którego przestrzeń organizuje murowana toskańska kolumnada. Wprowadzenie jej do drewnianej budowli należy uznać za wyraz konsekwencji, z jaką budowniczy kościoła łudząco zrealizował w drewnie formy właściwe dla architektury murowanej. Stwierdzenie to odnosi się to zarówno struktury przestrzennej, jak i do dekoracji architektonicznej. Wnętrzu nadano charakter emporowej bazyliki z transeptem, dzielone pilastrami elewacje obiega wysokie belkowanie o wydatnym gzymsie i szerokim fryzie (pierwotnie zapewne tryglifowo-metopowym), trójkątne szczyty fasady i ramion "transeptu" otrzymały formę ogzymsowanych naczółków, a płaską, bezwieżową fasadę ożywia wgłębny portyk o bielonych, murowanych kolumnach. Przysadzista ośmioboczna wieżyczka nad szczytem fasady jest elementem wtórnym, nie przystającym do pierwotnej koncepcji, w myśl której dopełnienie imitacji form architektonicznych stanowiła dekoracja rzeźbiarska w tympanonie. Pod względem stylowym kościół należy do nurtu określanego mianem klasycyzmu doby stanisławowskiej, choć w pewnej masywności form i wyborze porządku toskańskiego można się dopatrywać cech szkoły Wawrzyńca Gucewicza, reprezentatywnych dla bardziej radykalnej fazy tej epoki stylowej. W przeciwieństwie do pozostałych kościołów klasycystycznych, których fasady z reguły zdobi portyk wysunięty, w Żyrmunach zastosowany został portyk wgłębny, podobny jak drewnianym barokowym kościele w sąsiednich Subotnikach. Zbieżność ta może być przypadkowa, ale nie wykluczone, że architekt świątyni, Jan Podczaszyński, nawiązał w ten sposób do lokalnej tradycji. Warto też zwrócić uwagę na rozwiązanie zastosowane przez niego w Butrymańcach, gdzie o plastyczności fasady, zwieńczonej trójkątnym naczółkiem wpisanym w schodkowy szczyt, stanowi wgłębny ryzalit z umieszczonym ponad drzwiami balkonem. Również i w tym kościele odnaleźć więc można wyraźną skłonność do posługiwania się formami typowymi dla architektury murowanej, co w tak interesujący sposób zaprezentował w Żyrmunach. Podczaszyńskiemu należy również przypisać projekt wyposażenia wnętrza, gdyż znamiona charakterystyczne dla jego indywidualności nosi zrealizowany wraz z budową kościoła, jednorodny stylistycznie zespół murowanych ołtarzy w prezbiterium i kaplicy Matki Boskiej oraz drewniana ambona. On też zapewne zaprojektował klasycystyczny prospekt organowy, prekursorski względem powszechnie stosowanych i długo się jeszcze utrzymujących form rokokowych, wraz z instrumentem wykonany najprawdopodobniej przez wileńskiego organmistrza Pawła Zella (Cele, Szell).
Zagadnienia artystyczne
Kościół żyrmuński został opisany w broszurze autorstwa ks. Floriana Niewiery, wydanej w 400 egzemplarzach nakładem wydawnictwa „Ziemi Lidzkiej”, która ukazała się 15 VIII 1939[3]. Zaletą tej publikacji jest bogate i umiejętne wykorzystanie źródeł (znajdujących się wówczas w archiwum parafialnym i w zbiorach Biblioteki Publicznej i Uniwersyteckiej w Wilnie), a także właściwa ich interpretacja, począwszy od informacji historycznych, po niektóre ustalenia natury artystycznej. Mimo skrupulatnego zebrania publikowanych wzmianek o Żyrmunach, autor przeoczył jednak informację o budowniczym kościoła, Janie Podczaszyńskim, podaną w r. 1849 przez Franciszka Sobieszczańskiego[4] Wykorzystał ją dopiero Stanisław Łoza[5], a za nim cała współczesna literatura.
Twórczość Jana Podczaszyńskiego (zm. ok. 1800), ucznia Wawrzyńca Gucewicza, nie doczekała się jak dotąd odrębnego opracowania. Według oceny Sobieszczańskiego „nie był z najpośledniejszych architektów swego czasu, a przeciwnie, w rysunku znakomicie wykształcony”, ale w krótkiej nocie biograficznej wspomniano tylko, że jako architekt Radziwiłłów mieszkał w Żyrmunach, gdzie „wystawił kościół parafialny wcale dobrej struktury”. Poza kościołem żyrmuńskim i tutejszym pałacem Radziwiłłów, wzniósł również drewniany kościół w Butrymańcach (1799), wcześniej zaś (do 1787) prowadził budowę murowanego kościoła w Malatyczach, według projektu Wawrzyńca Gucewicza.
Przypisy
- ↑ Żyrmuny, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 895 .
- ↑ Schematyzm Archidiecezji Wileńskiej 1938
- ↑ Florian Niewiero, Historia kościoła parafialnego w Żyrmunach (1522-1624-1788-1939), Lida 1939]
- ↑ Franciszek M. Sobieszczański, Wiadomości o sztukach pięknych w dawnej Polsce, Warszawa 1849, t. 2, s. 226
- ↑ Stanisław Łoza Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 240
Bibliografia
- Dorota Piramidowicz, Kościół parafialny p.w. Znalezienia Krzyża Św. w Żyrmunach, w: Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, cz. III, Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa wileńskiego, t. 1, red. M. Kałamajska-Saeed, Kraków 2005, s. 281-308, il. 682-749 - tu pełna dotychczasowa bibliografia, spis archiwaliów oraz ilustracje
- Florian Niewiero, Historia kościoła parafialnego w Żyrmunach (1522-1624-1788-1939), Lida 1939
- Franciszek M. Sobieszczański, Wiadomości o sztukach pięknych w dawnej Polsce, Warszawa 1849, t. 2, s. 226
- Stanisław Łoza Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 240
- Żyrmuny. Słowo Życia. [dostęp 2020-09-05]. (pol.).
- Жырмуны — парафія Адшукання Святога Крыжа. catholic.by. [dostęp 2020-09-05]. (biał.).}
.jpg)
.jpg)