Norma językowa

Norma językowa – sposób realizacji określonego systemu językowego, który odpowiada zwyczajowi panującemu w danej wspólnocie językowej[1][2]. Jest to zbiór tych elementów językowych (wyrazów, form i reguł ich łączenia), które są w pewnym okresie aprobowane przez społeczność[3]. Szeroko rozumiana norma językowa stanowi część zarówno języka standardowego, jak i każdej innej odmiany języka (np. pewnego dialektu)[4][5]. Szczególnym typem normy językowej jest norma języka standardowego[6].

Normę języka standardowego (literackiego) kształtuje uzus warstw wykształconych, w mniejszym stopniu literatura piękna[7]. Norma ta podlega autorytatywnej kodyfikacji, tj. jest formułowana i sankcjonowana w słownikach, gramatykach normatywnych i innych poradnikach[7][8]. Na postać normy wpływa utrwalony uzus językowy, a ewolucja potrzeb wspólnoty komunikatywnej prowadzi także do zmian na poziomie formalnej kodyfikacji[9]. Kodyfikacji podlega przede wszystkim język standardowy[8][10].

Pojęcie normy bywa także odnoszone do cech i zachowań językowych kojarzonych z konkretnymi sytuacjami komunikatywnymi, postrzeganych jako najbardziej właściwe w danej sytuacji (tzw. normy komunikacyjne)[11]. Do praktyk tych można zaliczyć m.in. przełączanie się między odmianami języka w sposób zgodny z oczekiwaniami społecznymi; np. użycie jednej odmiany języka (np. niemczyzny szwajcarskiej) w rozmowach prywatnych, a drugiej (języka standardowego) w innych sytuacjach społecznych[6].

W dawnym ujęciu normę rozumiano jako zbiór reguł i zaleceń narzucanych z zewnątrz, przez autorytatywne gremia lub jednostki[12]. Historycznie najwcześniejsze formy kodyfikacji normatywnej polegały na przytaczaniu przykładów form „niepoprawnych”. Również pierwsze gramatyki oraz gramatyki szkolne miały często charakter normatywny; do XIX w. wszystkie gramatyki były normatywne[13]. Stabilizacja polskiej normy językowej nastąpiła pod koniec XVI wieku. Wiek ten uznaje się za początek istnienia polszczyzny standardowej, tj. koniec procesu standaryzacji podstaw systemowych języka polskiego[14]. Od II poł. XX w. normę zaczęto pojmować jako zbiór jednostek i reguł stanowiących część systemu językowego (tj. pewien wybór jego elementów), umieszczając ją w sferze wewnętrznych struktur języka[12].

Bywa, że normy językowe kolidują ze sobą. Przykładowo norma pisanej polszczyzny nakazuje używanie biernikowego „tę”, choć w ustnej formie języka standardowego upowszechniona jest forma „tą”. W tym przypadku istnieje różnica między normą literacką a normą rzeczywiście społeczną[15]. Innymi normami kierują się z kolei systemy gwarowe[16].

Charakterystyka

Norma językowa jest centralnym pojęciem teorii kultury języka. W ramach czeskiej teorii języka literackiego normę językową pojmowano pierwotnie jako zespół środków językowych regularnie używanych przez społeczność językową i traktowanych przez nią jako wiążące. Iva Nebeská określa normę jako centralny element triady „uzus – norma – kodyfikacja”, przy czym uzus i kodyfikację traktuje jako zjawiska materialne, normę zaś rozumie jak zjawisko mentalne (poznawcze), obecne w umysłach członków społeczności językowej. Z biegiem czasu zakres pojęciowy terminu „norma językowa” został poszerzony: do inwentarza normy włączono również zasady językowe, rządzące sposobem łączenia jednostek językowych w większe całości. Z zakresu normy językowej wykluczono natomiast wyrazy i formy o charakterze czysto teoretycznym, możliwe do utworzenia w sposób systemowy, ale nienotowane w powszechnej praktyce językowej. Norma językowa ma charakter wariantywny; bywa bowiem, że dopuszcza więcej niż jedną formę danego wyrazu. O normie językowej można mówić także w przypadku dialektów, ale wówczas zbliża się ona do pojęcia uzusu językowego[11].

Koncepcja normy bywa również pojmowana w sposób węższy i ściślej kojarzona ze standaryzacją języka, zwłaszcza na gruncie podejścia preskryptywnego (wówczas nie bierze się pod uwagę norm dialektów i innych odmian niestandardowych)[5]. Normę językową sensu stricto wiąże się lub utożsamia z zasadami języka standardowego (literackiego)[2][17][18]. W skład wąsko rozumianej normy językowej wchodzą środki aprobowane przez ogół użytkowników języka, a przede wszystkim przez warstwy wykształcone[3]. W odróżnieniu od uzusu norma ma charakter bardziej stały i wykazuje ograniczoną wariantywność[19]; nie obejmuje ona ponadto obiegowych elementów, które nie zyskały pełnej akceptacji społecznej[3]. Norma języka standardowego jest utrwalana za pomocą autorytatywnej kodyfikacji[11][4]. Cechuje się wielostronnym zróżnicowaniem funkcjonalno-stylistycznym[20], a w wymiarze historycznym podlega zmianom i wahaniom, związanym z rozwojem języka[21].

Do cech normy języka literackiego należą: jedność (język literacki stanowi odmianę nadrzędną wobec odmian terytorialnych lub ograniczonych socjalnie), „elastyczna stabilność”, wariantywność (skutek społecznego funkcjonowania języka i kontaktu z innymi normami), dynamiczność (wewnętrzne napięcie między zjawiskami nowymi a ustępującymi, produktywnymi a nieproduktywnymi, centralnymi a peryferyjnymi)[2]. Elastyczna stabilność to „stan chwiejnej równowagi normy oscylującej między zachowaniem tradycji a tendencjami innowacyjnymi”[22]. Poszczególne normy zmieniają się nie tylko wraz z ewolucją języka, ale również w zależności od sytuacji społecznej, a niekiedy także pod wpływem polityki (preskryptywnego) gremium językowego[2]. W wielu językach zaobserwowano obniżenie normotwórczej roli literatury na korzyść komunikacji masowej, do czego prowadzi większa styczność z językiem telewizji, radia czy prasy[23]. Co więcej, w szeroko rozumianym języku literatury spotykane są również takie środki językowe, które występują poza ramy normy językowej[7].

Podział norm językowych

W odniesieniu do wielu języków można wyróżnić więcej niż jedną normę języka standardowego[24]. Przykładowo kodyfikacja polszczyzny kulturalnej ma charakter dwupoziomowy; wyodrębniane normy to:

  • Norma wzorcowa (wysoka[25]) – warstwa polszczyzny standardowej o charakterze bardziej zachowawczym, będąca zbiorem elementów akceptowanych przez większość ogółu użytkowników języka, zwłaszcza przez osoby, które znajomość języka wyniosły z domu, mają wykształcenie więcej niż średnie i traktują język jako wartość. Akceptacja elementów normy wzorcowej jest uzależniona od znajomości historii języka przy dużym wpływie takich elementów jak tradycja językowa[26][27]. Z normy wzorcowej czerpie się w tekstach pisanych, zwłaszcza w oficjalnych dokumentach, pracach naukowych, zwykle również w wydawnictwach publicystycznych[28].
  • Norma użytkowa (zwyczajowa, uzualna, potoczna[25]) – warstwa polszczyzny standardowej oparta bardziej na uzusie, na którą składają się elementy językowe używane w kontaktach nieformalnych, niekoniecznie zgodne z tradycją bądź wzorcowym systemem językowym, a także te najbardziej ekspresywne. Norma użytkowa wynika ze stosowania języka jako wartości użytkowej: komunikacyjnej, perswazyjnej itp.[29][30] Nie jest w pełni równoznaczna z uzusem, który może obejmować szerszy zakres środków językowych[31]. Jest wewnętrznie zróżnicowana – w jej obrębie wyróżnia się normę potoczną ogólną, normę potoczną regionalną oraz normę profesjonalną (dotyczącą kontaktów sformalizowanych)[30].

Słowacki językoznawca Juraj Dolník wyróżnia dwa typy normy językowej:

  • Norma idealna – schemat standaryzacji o mocy regulacyjnej, który odpowiada idealizowanemu wyobrażeniu na temat realizacji systemu językowego i jego uzusu. Opiera się na tendencji do ściśle logicznego pojmowania systemu językowego i restryktywnym podejściu do różnorodności w zakresie użycia języka, w sposób nieprzewidujący odstępstw i wariantów[32]. O jej kształcie decyduje nie ogół społeczeństwa, lecz wyłącznie osoby uważane za kulturalnych użytkowników języka. Wiąże się z autorytatywnością i nietolerancją[33];
  • Norma realna – schemat standaryzacji o mocy regulacyjnej, który odpowiada realnemu wyobrażeniu na temat realizacji systemu językowego i jego uzusu. Opiera się na naturalno-logicznym pojmowaniu systemu językowego i akceptowaniu realnej różnorodności praktyki językowej. Wiąże się z demokratycznością i tolerancją; zdaniem autora takie podejście nie niesie za sobą negatywnych skutków. Norma realna obejmuje wszystkie elementy normy idealnej oraz elementy rozprzestrzenione jako alternatywne, o wysokiej frekwencji występowania wśród znacznej części społeczności komunikatywnej i osadzone w długotrwałym użyciu[33].

Niekiedy mówi się również o normie naturalnej (spontanicznej), czyli zwyczajowo przyjętych zasadach, których przestrzegają użytkownicy gwar ludowych i socjolektów, pozbawionych formalnej kodyfikacji[34]. W przypadku nieskodyfikowanych form języka norma bywa utożsamiana z uzusem[11].

Norma a język mówiony

Stosunek normy stanowionej do faktycznie używanego języka może być różny. Współczesny język polski jest przykładem dużej zgodności między językiem standardowym a faktyczną mową codzienną. Różnice między kodyfikacjami normy wzorcowej i użytkowej języka standardowego a realnie używanym językiem można określić jako niewielkie. Taka sytuacja jest raczej wyjątkiem niż zasadą. W Polsce związana jest ze szczególnym rozwojem polszczyzny po II wojnie światowej.

Według Mirosława Bańki istnieją trzy podejścia do normy językowej: pierwsze bezwzględne, nieuznające kompromisów, następnie stopniujące tzw. błędy językowe, które w pewnych okolicznościach mogą być tolerowane, wreszcie liberalne, które gotowe jest uznać daną formę za niewłaściwą tylko w konkretnych okolicznościach[35].

W odniesieniu do wielu języków skodyfikowana norma językowa obejmuje praktycznie tylko język pisany, formalny. Faktycznie używana forma języka mówionego odbiega znacznie od formy pisanej i nie są to tylko różnice będące wynikiem odmienności rejestru potocznego, konwersacyjnego (zob. dyglosja). Bywa, że język standardowy/literacki jest w praktyce synonimem języka pisanego/oficjalnego, np. forma literacka języka czeskiego (spisovná čeština) jako narzędzie komunikacji obiegowej praktycznie nie funkcjonuje. W Czechach właściwych de facto normą mowy potocznej jest obecná čeština (interdialekt ogólnoczeski), różniąca się od języka literackiego na płaszczyźnie morfologii i syntaktyki[36]. Choć w obrębie czeskiego języka standardowego można wyróżnić potoczną odmianę stylistyczną (hovorová čeština), to jej znaczenie w realnej komunikacji jest wyraźnie osłabione ze względu na ekspansję pospolitego interdialektu (z tego względu potoczna forma czeszczyzny standardowej uchodzi za twór teoretyczny)[37]. Z jeszcze bardziej drastycznym przykładem spotykamy się w przypadku języka niemieckiego w Szwajcarii. Norma pisana różni się tylko w szczegółach od standardowej niemczyzny używanej w Niemczech, Austrii i używana jest głównie w formie pisanej, zaś formy ustnej używa się w szkolnictwie (jednak zajęcia np. z matematyki odbywają się bardzo często w gwarze), w radiu i telewizji (obok gwary) i w kontaktach z obcokrajowcami. Język ten nie funkcjonuje (w odróżnieniu od sytuacji panującej w Niemczech) jako mowa codzienna. Jako środek codziennej komunikacji służy schwyzerdütsch (dialekt szwajcarski, należący do dialektów alemańskich). Dialekt ten używany jest jednak także w sytuacjach oficjalnych (np. w parlamencie).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Helena Krasowska, Górale polscy na Bukowinie Karpackiej: studium socjolingwistyczne i leksykalne, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 2006 (Język na pograniczach 28), s. 142, ISBN 978-83-89191-44-1, OCLC 80014008.
  2. ↑ a b c d Mistrík 1993 ↓, s. 204.
  3. ↑ a b c Markowski 2005 ↓, s. 21.
  4. ↑ a b Jan Halada, Barbora Osvaldová, Slovník žurnalistiky, Praha: Univerzita Karlova, Karolinum Press, 2017, s. 158, ISBN 978-80-246-3752-5, OCLC 1023801583 (cz.).
  5. ↑ a b Stephan Elspaß, Péter Maitz, New Language Norm Authorities in Germany: Ideological Roots and Social Consequences, [w:] Anne Schröder, Ulrich Busse, Ralf Schneider (red.), Codification, Canons and Curricula: Description and Prescription in Language and Literature, Bielefeld: Aisthesis, 2012, s. 171–184, ISBN 978-3-89528-936-1, OCLC 829680089 [zarchiwizowane z adresu 2018-09-05] (ang.), vide s. 176.
  6. ↑ a b Swann i in. 2004 ↓, s. 225.
  7. ↑ a b c jazyková norma. Encyclopaedia Beliana, 2013-11. [dostęp 2019-11-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-17)]. (słow.).
  8. ↑ a b kodifikácia. Encyclopaedia Beliana, 2017-03. [dostęp 2019-11-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-17)]. (słow.).
  9. ↑ Juraj Dolník, Základy lingvistiky, Bratislava: Stimul, 1999, s. 214–217, ISBN 80-85697-95-5, OCLC 43470637 (słow.).
  10. ↑ Swann i in. 2004 ↓, s. 295.
  11. ↑ a b c d Nebeská 2017 ↓.
  12. ↑ a b Markowski 2005 ↓, s. 28–30.
  13. ↑ Polański 1999 ↓, s. 215.
  14. ↑ Barbara Kryżan-Stanojević, Rječnik kao odraz suvremenih pogleda na jezičnu normu, „Filologija”, 30–31, Zagreb: Razred za filološke znanosti HAZU, 1998, s. 485–494 [zarchiwizowane z adresu 2022-06-18] (chorw.), vide s. 489.
  15. ↑ Wilkoń 2000 ↓, s. 107.
  16. ↑ Wilkoń 2000 ↓, s. 33.
  17. ↑ Szwejcer 1986 ↓, s. 92.
  18. ↑ Aleksas Girdenis, Theoretical foundations of Lithuanian phonology, wyd. 2., poprawione i poszerzone, Vilnius: Eugrimas, 2014, s. 5–6, ISBN 978-609-437-259-9, OCLC 931755902 (ang.).
  19. ↑ Polański 1999 ↓, s. 398.
  20. ↑ Jan Miodek, Kultura języka w teorii i praktyce, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1983, s. 30, OCLC 14097094.
  21. ↑ Janina Kwiek-Osiowska, Nowe tematy z Nauki o języku w programie szkoły podstawowej i średniej, „Język Polski”, 67 (1–2), Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1987, s. 138–142, vide s. 140.
  22. ↑ Danuta Buttler, Zróżnicowanie współczesnej normy językowej, „Prasa Techniczna”, nr 3, 1985, s. 19–25, vide s. 21.
  23. ↑ Albert Bartoszewicz, Zagadnienia ewolucji współczesnego języka rosyjskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 25, ISBN 83-01-06978-3, OCLC 18084527.
  24. ↑ Maciej Rataj, Beyond and within Standard English, [w:] Mirosław Pawlak, Jakub Bielak (red.), New Perspectives in Language, Discourse and Translation Studies, Berlin: Springer Science & Business Media, 2011, s. 201–212, DOI: 10.1007/978-3-642-20083-0_15, ISBN 978-3-642-20083-0, OCLC 747103952 (ang.), vide s. 207.
  25. ↑ a b Ginter 2016 ↓, s. 17–28.
  26. ↑ Andrzej Markowski: Norma wzorcowa. Rada Języka Polskiego. [dostęp 2018-01-10].
  27. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 32.
  28. ↑ Joanna Dobkowska, W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 84, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313.
  29. ↑ Agata Hącia, Kultura języka w szkole: o typach i przyczynach błędów językowych, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny Gorzów Wielkopolski, 2010.
  30. ↑ a b Markowski 2005 ↓, s. 34.
  31. ↑ Ginter 2016 ↓, s. 20.
  32. ↑ Dolník 2010 ↓, s. 105.
  33. ↑ a b Dolník 2010 ↓, s. 106.
  34. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 140.
  35. ↑ Beata Grochala, Norma wzorcowa vs norma użytkowa a glottodydaktyka, „Acta Universitatis Lodzensis”, 25, 2015, s. 87–98.
  36. ↑ czeski. [w:] Lingvopedia [on-line]. lingvo.info. [dostęp 2019-03-13].
  37. ↑ Grażyna Balowska, Problematyka czeszczyzny potocznej nieliterackiej (tzw. obecná čeština) na łamach czasopisma „Naše řeč” w latach dziewięćdziesiątych, „Bohemistyka” (1), Opole 2006, s. 25–46, ISSN 1642-9893, vide s. 27.

Bibliografia

Linki zewnętrzne