Niszczyciele typu Sokoł

Niszczyciele typu Sokoł w porcie przed 1914 r.
Kraj budowy	Wielka Brytania  Imperium Rosyjskie
Użytkownicy	Rosyjska Carska MW  Flota Czerwona  Dai-Nippon Teikoku Kaigun  Finlandia
Stocznia	Yarrow(inne języki), Londyn Crichton(inne języki), Turku & Petersburg Zakłady Iżorskie(inne języki), Kołpino Zakłady Newskie(inne języki), Petersburg
Wejście do służby	1895-1904
Wycofanie	1904-1930
Zbudowane okręty	27
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	normalna: 220 ton pełna: 240 t
Długość	57,91 metra
Szerokość	5,64 m
Zanurzenie	2,29 m
Napęd	2 maszyny parowe potrójnego rozprężania 4 lub 8 kotłów Yarrow moc 3800 KM 2 śruby
Prędkość	26,5-29 węzłów
Zasięg	450-660 Mm przy prędkości 13 węzłów
Załoga	51-58
Uzbrojenie	1 działo kal. 75 mm 3 działka kal. 47 mm (3 x I) 2 wt kal. 381 mm (2 x I)
Multimedia w Wikimedia Commons

Niszczyciele typu Sokoł – rosyjskie niszczyciele z przełomu XIX i XX wieku, pierwsze jednostki tej klasy w Marynarce Wojennej Imperium Rosyjskiego. W latach 1894–1904 w brytyjskiej stoczni Yarrow(inne języki) oraz krajowych stoczniach Crichton(inne języki), Zakładach Iżorskich(inne języki) i Zakładach Newskich(inne języki) zbudowano 27 okrętów tego typu. Jednostki weszły w skład Floty Bałtyckiej, Floty Czarnomorskiej i Eskadry Oceanu Spokojnego w latach 1895-1904 i wzięły udział w wojnie rosyjsko-japońskiej oraz I wojnie światowej. Dwie jednostki były po wojnie z lat 1904-1905 użytkowane przez Marynarkę Wojenną Japonii, a pięć trafiło po I wojnie światowej do Fińskiej Marynarki Wojennej.

Pod koniec XIX wieku podejmowano próby skonstruowania okrętów jak najlepiej nadających się do zwalczania torpedowców, które stwarzały zagrożenie dla opancerzonych okrętów^[1]. Powstawały w ten sposób także w Rosji kanonierki torpedowe, które nie miały jednak nad torpedowcami przewagi prędkości. W pierwszej połowie lat 90. dla wiodącej w świecie marynarki brytyjskiej (Royal Navy) zbudowano okręty nowej klasy – niszczycieli, szybszych i silniejszych od torpedowców^[2]. W 1894 roku ukończono dwa pierwsze z nich, skonstruowane w stoczni Yarrow(inne języki): „Havock” i „Hornet”^[2]. Royal Navy poza jeszcze trzema okrętami nie zamawiała jednak w tej stoczni dalszych niszczycieli, wobec czego właściciel firmy Alfred Yarrow szukał kontraktów eksportowych. Cesarstwo Rosyjskie już 30 maja 1894 roku zamówiło w stoczni Yarrow budowę dla marynarki rosyjskiej okrętu na wzór zmodyfikowanego „Horneta”, za cenę 36 tysięcy funtów szterlingów^[2]. Miał on być ukończony w 14 miesięcy i przy wyporności normalnej 220 ton rozwijać jeszcze większą prędkość 29 węzłów^[2]. Ze zmian, przede wszystkim zrezygnowano ze stałej dziobowej wyrzutni torped, zmieniono kształt dziobu na taranowy i zastosowano rosyjskie działa kalibrów 75 mm i 47 mm zamiast 76 mm i 57 mm^[2]. Okręt o nazwie „Sokoł” został wodowany 10 sierpnia^?/22 sierpnia 1894 roku, po czym podczas prób w tym miesiącu przekroczył prędkość kontraktową^[2]. W październiku 1895 roku został przekazany Rosji i przyjęty do służby^[3].

Rosyjskie Ministerstwo Morskie zdecydowało po wynikach prób podjąć budowę okrętów tego typu w Rosji. Początkowo zakładano budowę serii we współpracy ze stocznią Yarrow, która mogła dostarczać istotne podzespoły^[3]. Ostatecznie jednak, pod wpływem rosyjskiego przemysłu, zdecydowano nie współpracować z Yarrowem i skopiować oraz produkować okręty samodzielnie^[3]. 19 marca 1896 roku złożono pierwsze zamówienie w zakładach Crichton(inne języki) w Abo^[3]. Przy czym, okręty klasyfikowane były początkowo w Rosji jako torpedowce (ros. minonosiec) i tylko nieoficjalnie nazywane były niszczycielami (ros. istriebitiel) lub kontrtorpedowcami, a dopiero w 1907 roku zaliczono je do nowo wyodrębnionej klasy niszczycieli (ros. eskadriennyj minonosiec, dosłownie: torpedowiec eskadrowy)^[3].

Spośród 26 seryjnych okrętów tego typu dwa zbudowane zostały w stoczni Crichton w Abo, siedem powstało w Zakładach Iżorskich(inne języki) w Kołpino, cztery zbudowała stocznia Crichton w Petersburgu, a trzynaście wykonano w Zakładach Newskich(inne języki) w Petersburgu^[4][5]. Budowę okrętów rozpoczęto w latach 1894–1903, zostały zwodowane w latach 1895–1903, a do służby w Marynarce Wojennej przyjęto je w latach 1895–1904 (12 niszczycieli, które były przeznaczone do wysłania na Daleki Wschód, zostały złożone, wodowane i ukończone w Port Artur)^[4][5]. 9 marca 1902 roku, przed ukończeniem większości okrętów, zmieniono ich nazwy z nazw ptaków na oznaczające cechy^[4][5].

Prototypowy „Sokoł” był w chwili wejścia do służby jednym z najnowocześniejszych niszczycieli świata i decyzja o jego szybkim zamówieniu była uzasadniona^[6]. Rozwój okrętów na świecie spowodował jednak, że już w ciągu kilku lat nowo projektowane niszczyciele były większe, silniejsze i szybsze, i projekt ten stał się przestarzały^[6]. Z tego punktu widzenia za błąd uważana jest decyzja o budowie w Rosji tak długiej serii, a tym bardziej własnymi siłami, co spowodowało znaczne opóźnienie i pogorszenie jakości okrętów^[6]. Wchodziły one do służby pięć do dziewięciu lat po prototypie i żaden nawet podczas prób nie osiągał prędkości 28 węzłów^[7]. W konsekwencji, były najliczniejszymi rosyjskimi niszczycielami podczas wojny z Japonią w 1904 roku, lecz ustępowały szybszym i lepiej uzbrojonym niszczycielom japońskim nowszych brytyjskich projektów^[6].

Okręty były niewielkimi, czterokominowymi niszczycielami z taranowym dziobem^[8]. Długość całkowita wykonanego ze stali niklowej(inne języki) kadłuba wynosiła 57,91 metra, szerokość 5,64 metra i zanurzenie 2,29 metra^[9][10][a]. Wyporność normalna wynosiła 220 ton, a pełna 240 ton^[5][10][b]. Okręty napędzane były przez dwie maszyny parowe potrójnego rozprężania o mocy 3800 KM, do których parę dostarczało cztery lub osiem kotłów Yarrow^[4][5]. Dwuśrubowy układ napędowy pozwalał osiągnąć jednostkom seryjnym prędkość 26,5-27,5 węzła, podczas gdy prędkość maksymalna prototypowego „Sokoła” wynosiła 29 węzłów^[4][5][c]. Okręty mogły zabrać zapas węgla o masie 58-80 ton, co zapewniało zasięg wynoszący od 450 do 660 Mm przy prędkości 13 węzłów^[4][d].

Okręty wyposażone były w dwie pojedyncze wyrzutnie torped kalibru 381 mm, umieszczone na rufie, z zapasem sześciu torped^[4][9]. Dwie torpedy były w wyrzutniach, a cztery były przenoszone z głowicami oddzielnie w dziobowym kubryku^[11]. 17-stopowe torpedy Whiteheada wzór 1898 miały masę 430 kg, w tym 64 kg głowica bojowa^[11]. Główne uzbrojenie artyleryjskie stanowiło pojedyncze działo kal. 75 mm Canet o długości 50 kalibrów (L/50), z maską ochronną, umieszczone na platformie nad pomostem bojowym^[12]. Działo strzelało pociskami o masie 4,9 kg, a zapas amunicji wynosił 160 pocisków przeciwpancernych^[12]. Uzbrojenie uzupełniały trzy pojedyncze działa kal. 47 mm Hotchkiss M1885 L/40 (dwa na burtach za mostkiem i jedno na pokładzie rufowym)^[12]. Strzelały pociskami o masie 1,5 kg, a zapas amunicji wynosił 800 sztuk^[12].

Załoga pojedynczego okrętu liczyła od 51 do 58 oficerów, podoficerów i marynarzy^[4][5].

W momencie wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej na Dalekim Wschodzie bazowało 12 niszczycieli typu Sokoł, wchodzących w skład 2. Flotylli Niszczycieli I Eskadry Oceanu Spokojnego^[13][14]. Podczas działań wojennych utracono osiem jednostek: „Stierieguszczij” został zatopiony 10 marca 1904 roku nieopodal Port Artur przez japońskie niszczyciele^[15][16]; jego los podzielił 13 kwietnia 1904 roku „Strasznyj”^[17][18]; 12 sierpnia 1904 roku „Rieszytielnyj” podczas procedury internowania w chińskim porcie Chefoo został niespodziewanie zaatakowany przez niszczyciele „Asashio”(inne języki) i „Kasumi”(inne języki), których załogi zdobyły abordażem rosyjską jednostkę, którą następnie wcielono w skład Cesarskiej Marynarki Wojennej pod nazwą „Akatsuki” (暁), po remoncie w 1906 roku zmienioną na „Yamabiko” (山彦)^[19][20]. 13 listopada 1904 roku „Strojnyj” wszedł na postawioną nieopodal Port Artur przez japońskie okręty minę i zatonął^[21][22], a 16 listopada 1904 roku „Rastoropnyj” został samozatopiony na redzie Chefoo, aby uniknąć losu niszczyciela „Rieszytielnyj”^[23][24]. Trzy niszczyciele („Storożewoj”, „Raziaszczij” i „Silnyj”) zostały samozatopione przed kapitulacją Port Artur w nocy z 1 na 2 stycznia 1905 roku, przy czym „Silnyj” został później przez Japończyków podniesiony i w 1906 roku wcielony w skład Cesarskiej Marynarki Wojennej pod nazwą „Fumizuki” (文月)^[10][20], a czterem udało się przedrzeć do portów neutralnych i zostały internowane („Sierdityj”, „Smiełyj”, „Skoryj” i „Statnyj”)^[10][e].

W latach 1909–1912 na ocalałych okrętach dokonano modernizacji uzbrojenia: zdemontowano obie wyrzutnie torped kal. 381 mm i wszystkie działa kal. 47 mm, instalując w zamian dwie pojedyncze wyrzutnie torped kal. 450 mm^[f] oraz drugą armatę kal. 75 mm (usytuowaną w pobliżu rufy) i dwa pojedyncze karabiny maszynowe kal. 7,62 mm^[4]. Prócz tego okręty przystosowano do przenoszenia 10 min^[4][5]. W momencie wybuchu I wojny światowej kilka okrętów przystosowano do pełnienia funkcji okrętów łącznikowych, a część przebudowano na trałowce^[4][8]. W wyniku rewolucji październikowej okręty Floty Bałtyckiej zostały przejęte przez bolszewików, a w 1918 roku trzy zostały skierowane na Morze Kaspijskie^[25]; pięć jednostek pozostawionych przez bolszewików w Helsinkach („Rjanyj”, „Prozorliwyj”, „Posłusznyj”, „Riezwyj” i „Podwiżnyj”) zostało 13 kwietnia 1918 roku zdobytych przez Finów i weszło w skład Marynarki Wojennej Finlandii pod nazwami S1 – S5^[4][26]. Z czterech niszczycieli służących we Flocie Czarnomorskiej dwa („Smietliwyj” i „Striemitielnyj”) zostały samozatopione 18 czerwca 1918 roku w Noworosyjsku, by uniknąć przejęcia przez Niemców^[5][27], a dwa po epizodycznej służbie we flocie Białych trafiły w 1920 roku do Floty Czerwonej („Strogij”, od 1922 roku nazwany „Marti” i „Swiriepyj”, nazwany w 1922 roku „Lejtnant Szmidt”)^[4].

• T.A. Brassey (red.): The Naval Annual, 1905. Portsmouth: J. Griffin and Co., 1905. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Roger Chesneau, Eugene Kolesnik: Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Józef Wiesław Dyskant: Port Artur 1904. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1996. ISBN 83-11-08517X. Brak numerów stron w książce
• Ivan Gogin: FUMIZUKI destroyers (1902-1903/1904-1905). Navypedia. [dostęp 2017-11-19]. (ang.).
• Ivan Gogin: KRECHET torpedo boats (1900-1904). Navypedia. [dostęp 2017-11-01]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1. Brak numerów stron w książce
• Robert Jackson: Niszczyciele, fregaty i korwety. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2001. ISBN 83-1109-273-7. Brak numerów stron w książce
• Edmund Kosiarz: Pierwsza wojna światowa na Bałtyku. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1979. ISBN 83-215-3234-9. Brak numerów stron w książce
• Piotr Olender: Rosyjsko-japońska wojna morska 1904-1905. T. 2: Bitwa pod Cuszimą. Sandomierz: Stratus, 2012. ISBN 978-83-61421-56-6. Brak numerów stron w książce
• Piotr Olender: Rosyjsko-japońska wojna morska 1904-1905. T. 1: Port Artur. Sandomierz: Stratus, 2011. ISBN 978-83-61421-55-9. Brak numerów stron w książce
• Nikołaj Afonin, Siergiej Bałakin. Minonoscy tipa «Sokoł». „Morskaja Kollekcyja”. nr 2/2004 (59), 2004. (ros.). 
• Nikołaj Afonin: Minonosiec «Sokoł» i «sokoły». Sankt Petersburg: Gangut, 2009, seria: Midel-Szpangout. nr 18. ISBN 978-5-904180-07-2. (ros.).