Neologizm (z gr. νεος + λογός „nowe słowo”), in. innowacja językowa^[1] – nowy element wykształcony na gruncie danego języka, pewnej jego odmiany lub – dla celów artystycznych – w ramach tekstu literackiego.

Innowacje wprowadza się do języka celowo – w celu wypełnienia pewnych luk leksykalnych – lub nieświadomie, np. poprzez dopasowanie wyjątkowych form wyrazowych do reguły większościowej^[2]. Różny bywa stopień ich akceptacji oraz ugruntowania w języku. Innowacje utrwalone i przyjęte w praktyce językowej przybierają charakter zmian językowych^[3]. Niekiedy są uważane za nieuzasadnione i niepożądane; z kolei w innych przypadkach zaspokajają pewną potrzebę językową^[4].

Mianem neologizmów określa się przede wszystkim innowacje leksykalne (słownikowe), służące zaspokojeniu nowych potrzeb nazewniczych lub wyrażeniu zróżnicowanego stosunku mówiących do otoczenia^[4][5]. Do neologizmów można zaliczyć nie tylko rzeczowniki, ale również inne części mowy, jak np. czasowniki^[6], a także frazy i nowe sposoby użycia istniejących wyrazów^[7]. Niektóre z nich to derywaty ekspresyjne, określające obiekty mające już nazwę^[8]. Nie wszystkie neologizmy wchodzą na stałe do obiegu językowego; część z nich jest przejawem chwilowej mody językowej, inne zaś okazują się nieudane już przy pierwszych próbach popularyzacji^[9]. Neologizmy występują w utworach literackich, gdzie pełnią funkcję artystyczną^[5]; służą np. odświeżeniu języka, precyzowaniu znaczeń, uzyskiwaniu efektów brzmieniowych^[10].

Neologizmy powstają zarówno w oparciu o rodzime materiały słowotwórcze, jak i poprzez zapożyczanie morfemów obcych^[11]. W wielu sferach życia neologizmy to zapożyczenia z języka angielskiego^[12]. Neologizmy są stosunkowo obficie reprezentowane w terminologii naukowej^[5]. Część neologizmów to wyrazy jednostkowe (indywidualne), ale spotyka się także „neologizmy seryjne”, które powstają na bazie tego samego modelu słowotwórczego (-gate, -holik, -bus)^[6].

Pojęcie neologizmu bywa rozumiane na różne sposoby; niełatwo obiektywnie określić, co należy zaliczyć do tej kategorii. Według definicji psychologicznej neologizm to taka jednostka języka, która jest postrzegana przez społeczność językową jako nowa (wówczas chodzi o pojęcie względne). W ujęciu leksykograficznym za neologizmy uważa się takie jednostki, które nie występują w słownikach (przy czym należy wziąć pod uwagę niemożność rejestracji wszystkich słów przez słowniki). Podejście diachroniczne (lub korpusowe) za neologizmy każe uznać takie formy wyrazowe, które występują w pewnych nowych tekstach, ale nie zostały odnotowane przez żaden korpus referencyjny danego języka^[13]. Za neologizmy uchodzą też rzadko używane wyrazy, które w pewnym okresie zyskały na popularności^[7].

Innowacje językowe nadające istniejącym wyrazom nowe znaczenia określa się mianem neosemantyzmów^[7][8].

W niektórych państwach neologizmy leksykalne powstają w wysokich gremiach purystycznych rad językowych, które w trosce o „czystość” języka narodowego urabiają własną terminologię, by uniknąć konieczności posłużenia się zapożyczeniami. Z takiego postępowania szczególnie znana jest Francja. Neologizmy mogą jednak wchodzić do obiegu również poprzez zapożyczenie z innego języka^[5]. Tak działo się od zawsze, stąd w polszczyźnie dawniejsze makaronizmy dzisiaj uważane są już za prawowitą i ugruntowaną część leksyki.

Inaczej rzecz ma się z neologizmami powstałymi na nazwanie rzeczy istniejących w fikcji literackiej. Wielu literatów tworzy takie wyrazy, aby doraźnie wzbogacić zasób słowny, uzupełnić brakujące im określenia potrzebne w danym kontekście.

W literaturze polskiej neologizmy zaczęto częściej stosować w polskim modernizmie, wcześniej tworzyli je Juliusz Słowacki i Cyprian Kamil Norwid. Dopiero w Młodej Polsce neologizacja poezji najpierw objęła futurystów – Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec (m.in. XX wiek, W drodze) – a następnie pisarzy epoki postmodernizmu – Juliana Tuwima i Bolesława Leśmiana. Tuwim (Bal w operze, Słopiewnie) i Leśmian (Dusiołek, Śnigrobek), a także Aleksander Wat marzyli o stworzeniu języka pozarozumowego, który swoją neologistyczną znaczeniowością nie budził racjonalnych skojarzeń, lecz przeciwnie – irracjonalne odczucia. Na epoce języka pozarozumowego wzorowali się później Miron Białoszewski i Stanisław Lem.

W polszczyźnie jednym z twórców często sięgających do neologizmów był Bolesław Leśmian, a w języku angielskim James Joyce. Leśmian zreformował zupełnie wszystkie skojarzeniowo ważne człony językowe dochodząc do perfekcji budowania nastroju słowami. Ważnym utworem Joyce’a jest Finnegans Wake – dzieło, które nie tylko nie może być zakwalifikowane do jakiejkolwiek kategorii i gatunku, ale zgodnie z hipotezami język, jakim jest pisany ten utwór, ma być zrozumiały dla całej ludzkości pozarozumowo.

Do zagranicznych pisarzy, którzy często stosowali neologizmy w swoich dziełach, można zaliczyć m.in. Lewisa Carrolla, George’a Orwella, Samuela Becketta, Briana Aldissa, Roalda Dahla, J.R.R. Tolkiena i Terry’ego Pratchetta.

W literaturze przedmiotu podejmowany jest też problem tłumaczenia neologizmów na inny język^[14].

Typologia formalna wyróżnia następujące typy innowacji^[3]:

• innowacje fonetyczne;
• innowacje gramatyczne (fleksyjne i składniowe);
• innowacje leksykalne (słowotwórcze, wyrazowe, semantyczne i frazeologiczne);
• innowacje stylistyczne.

Typologia funkcjonalna wyróżnia następujące typy innowacji^[15]:

• innowacje uzupełniające mają charakter leksykalny i służą wypełnieniu braków w systemie nazewniczym, nazywając nowo powstałe desygnaty, np. walentynki, dekomunizacja; zaspokajają nową potrzebę wyrażenia stanów emocjonalnych, np.: oszołom, superatrakcyjny. Powstają najczęściej poprzez neosemantyzację, zapożyczenia, mogą także przybierać formę neologizmów słowotwórczych lub frazeologicznych;
• innowacje regulujące służą usuwaniu z języka zjawisk wyjątkowych, dotyczą głównie systemu gramatycznego, np.: forma gałęziami (uznawana przez normę), koniami, przyjacielami (odstępstwa fleksyjne);
• innowacje rozszerzające powstają poprzez rozszerzenie zakresu stosowania schematu gramatycznego, np.: cztery dziewczęta zamiast czworo dziewcząt wskutek czego następuje poszerzenie łączliwości liczebników głównych kosztem zbiorowych;
• innowacje alternatywne wskutek nasilania się mód i tendencji tworzą alternatywne określenia dla tego samego zjawiska, np.: zapożyczone z angielskiego lider obok dawnego przywódca;
• innowacje nawiązujące tworzą nowe formy językowe w analogii do form już istniejących, np.: nienormatywne protokół z zebrania zamiast protokół zebrania nawiązuje do fraz relacja z zebrania, sprawozdanie z zebrania lub również nienormatywne przywiązywać do czegoś uwagę zamiast przywiązywać wagę powstało w analogii do zwracać na coś uwagę;
• innowacje skracające służą ekonomizacji języka, mają charakter skrótu lub skrótowca, np.: inż., Pekao, albo też powstają poprzez uniwerbizację: budżetówka (od strefa budżetowa). Skróceniu może podlegać także składnia: Dawno wiedział o tym, że go zdradza;
• innowacje precyzujące mają charakter ściśle znaczeniowy, służą likwidowaniu zbędnej synonimii, np.: romanse (przygody miłosne) i romansy (typ powieści).

Zobacz hasła neologizm i innowacja w Wikisłowniku

• archaizm
• poetyzm
• licentia poetica
• neologizmy słowotwórcze

• AnnaA. Dąbrowska AnnaA., Język polski w ćwierćwieczu wolności (1989–2014), [w:] DennisD. Scheller-Boltz (red.), Język Polski – 25 lat po Przełomie. Die polnische Sprache – 25 Jahre nach der Wende, Hildesheim–Zürich–New York: Georg Olms Verlag, 2014, s. 23–54, ISBN 978-3-487-15183-0, OCLC 893441277 .
• Ruth VatvedtR.V. Fjeld Ruth VatvedtR.V., LarsL. Nygaard LarsL., Lexical neography in modern Norwegian, [w:] GisleG. Andersen (red.), Exploring Newspaper Language: Using the Web to Create and Investigate a Large Corpus of Modern Norwegian, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2012 (Studies in Corpus Linguistics 49), s. 221–240, DOI: 10.1075/scl.49.10fje, ISBN 978-90-272-0354-0, ISBN 978-90-272-7499-1, ISBN 978-12-804-9766-7, ISBN 978-66-135-9289-7, OCLC 779828976  (ang.).
• HannaH. Jadacka HannaH., AndrzejA. Markowski AndrzejA., Hasła problemowe, [w:] AndrzejA. Markowski (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, t. 2: Q–Ż, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022a, s. 1581–1582, ISBN 978-83-01-22136-2, ISBN 978-83-01-22135-5, OCLC 1325603935 , hasło „innowacja językowa”.
• HannaH. Jadacka HannaH., AndrzejA. Markowski AndrzejA., Hasła problemowe, [w:] AndrzejA. Markowski (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, t. 2: Q–Ż, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022b, s. 1625–1626, ISBN 978-83-01-22136-2, ISBN 978-83-01-22135-5, OCLC 1325603935 , hasło „neologizmy”.
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
• MatejaM. Petrovčič MatejaM., Chinese-English Translations of Neologisms in Online Dictionaries, [w:] Jana S.J.S. Rošker, Nataša VampeljN.V. Suhadolnik (red.), Modernisation of Chinese Culture: Continuity and Change, Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2013, s. 297–341, ISBN 978-1-4438-4593-9, ISBN 978-1-4438-6772-6, OCLC 828620836  (ang.).
• AlicjaA. Pstyga AlicjaA., Wokół struktury słowa, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2003, ISBN 83-7326-166-4, OCLC 54025226 .
• PiotrP. Sulikowski PiotrP., Neologismus in der polnischen Dichtung: eine translatorische Analyse. Besprochen anhand der Beispiele des dem übersetzerischen Werk von Karl Dedecius, Hamburg: Verlag Dr. Kovač, 2007 (Schriftenreihe Schriften zur vergleichenden Sprachwissenschaft 1), ISBN 3-8300-3223-4, OCLC 863535897  (niem.). Brak numerów stron w książce
• StanisławS. Urbańczyk StanisławS. (red.), Encyklopedia języka polskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum, 1992, ISBN 83-04-029-94-4 .