W skład kompleksu lokomotywowni wchodzą m.in.: dwuwachlarzowa hala lokomotywowni wraz z dwiema obrotnicami, wieża ciśnień i budynek dawnej ślusarni. Hala lokomotywowni jest jedną z nielicznych na terenie Polski posiadających dwa wachlarze. Powstała ona w latach 1899–1900 według projektu Lohsego i Zebrowskiego, zaś w latach 1908–1909 została ona rozbudowana. Kompleks lokomotywowni użytkowany był do 1 marca 2011 roku i od tego czasu stoi opuszczony. Część zabudowań lokomotywowni zostało wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych 16 grudnia 2021 roku.
Historia
Początki i działalność lokomotywowni do 2011 roku
Parowóz Ty42 na bocznicy przy lokomotywowni Katowice (2008)Wschodnia hala wachlarzowa katowickiej lokomotywowni (2008)
Katowice uzyskały dostęp do sieci kolejowej w dniu 1 października 1846 roku. Wówczas to otwarto odcinek Kolei Górnośląskiej na trasie Świętochłowice – Mysłowice przez Katowice. Odcinek ten dla ruchu publicznego oddano do użytku 3 października 1846 roku, gdy w Katowicach otwarto stację kolejową[2].
W 1857 roku na terenie ówczesnej stacji Katowice znajdowała się m.in. niewielka prostokątna parowozownia. Na podstawie zezwolenia ministra z 21 lutego 1859 roku na terenie stacji powstała nowa parowozownia wachlarzowa na cztery maszyny wraz z dużą obrotnicą[3]. Wachlarz parowozowni znajdował się naprzeciwko obecnego kinoteatru „Rialto”. Śladem po niej jest łuk, którym ulica św. Jana przechodzi w ulicę T. Kościuszki. Starą prostokątną parowozownię wraz z dobudówką wyburzono zaś pod koniec 1862 roku[4].
W latach 80. XIX wieku Katowice były znaczącym węzłem kolejowym, w którym koncentrował się duży ruch towarowy na skutek coraz liczniejszych zakładów przemysłowych oraz intensywny ruch pasażerski[5]. Okres ten przypadał na czas kompleksowej rozbudowy stacji Katowice[6]. Początki zaś samej zabytkowej lokomotywowni sięgają przełomu XIX i XX wieku[7]. Zaprojektowano wówczas duża parowozownię z dwiema halami wachlarzowymi na 26 torów po stronie zachodniej i na 12 torów po stronie wschodniej oraz dwie obrotnice o średnicy 20 m, które miały mieć napęd elektryczny. Za projekt parowozowni odpowiadali Lohse i Zebrowski[6].
Prace budowlane nad zachodnią częścią parowozowni rozpoczęto w marcu 1899 roku, a od czerwca do lipca 1899 roku trwał montaż bram wjazdowych i okien parowozowni. Budynek ten, bez wywietrzników na dachu, był już gotowy wiosną 1900 roku. W tym samym roku powstała połówka drugiej planowanej hali na 12 torów z możliwością rozbudowy w przyszłości[6].
Pomiędzy halami parowozowni od czerwca 1899 roku do lipca 1900 roku trwała budowa stacji wodnej z wieżą ciśnień systemu Intze, a w 1899 roku także budynek warsztatu. W 1900 roku na zachód od parowozowni powstał magazyn nafty, magazyn materiałowy oraz suszarnia piasku[6]. W dniu 9 kwietnia 1903 roku oddano do użytku nową myjnię lokomotyw i łaźnię dla załogi, a w 1908 roku na południe od lokomotywowni noclegownia drużyn parowozowych na 36 osób. Obiekt ten służył funkcji noclegowych do połowy lat 90. XX wieku[8]. W 1908 roku powstała także kładka o konstrukcji stalowej łącząca lokomotywownie z obecną ulicą Kamienną[9]. W 1911 roku wybudowano budynek warsztatowy koło wieży ciśnień[10].
W początkowym okresie działalności parowozowni codziennie nawęglano 64 lokomotywy i 2 wagony ogrzewcze, zaś w godzinach szczytu obsługiwano 8 parowozów jednocześnie. W 1903 roku w parowozowni zatrudnionych było 294 pracowników[8].
W związku ze zmianami organizacji w ruchu pociągów potrzebne były dodatkowe stanowiska dla 22 parowozów. W tym celu w sierpniu 1908 roku rozpoczęto prace nad rozbudową wschodniej parowozowni o dodatkowe 12 torów. Wykonawcą prac była firma Blindow. Pierwsze 10 torów było gotowych 1 czerwca 1909 roku, zaś do sierpnia tego samego roku całość nowej części parowozowni była już gotowa do użytku[10].
Tereny zaś po starej parowozowni przy ulicy św. Jana zagospodarowano pod bocznice kolejowe. W miejscu dawnej parowozowni stanął zaprojektowany w 1929 roku modernistyczny gmach handlowy przy ulicy T. Kościuszki 1, zaś obok w latach 1931–1932 pod numerem 1a modernistyczny dom handlowy. Obydwa budynki zostały wyburzone na przełomie lat 60. i 70. XX wieku[11].
Wieża ciśnień na terenie lokomotywowni Katowice (2015)
W dniu 1 marca 2011 roku lokomotywownia została zamknięta i od tego czasu pozostaje ona nieużytkowana. Przed zamknięciem była użytkowana przez Zakład Południowy PKP Intercity. Dokonywano w niej przeglądów i remontów lokomotyw[7].
Pierwsze pomysły zagospodarowania opuszczonej lokomotywowni pojawiły się już w 2011 roku za sprawą Stowarzyszenia Ochrony Zabytków Architektury i Techniki. Zaproponowali oni przekształcenie gmachu w muzeum z salą ekspozycyjną, teatrem i kawiarnią, a na teren lokomotywowni miały także przybyć eksponaty ze skansenu kolejowego w Pyskowicach[7]. Podobny pomysł zagospodarowania lokomotywowni wrócił w 2013 roku podczas konferencji poświęconej działalności muzeów kolejnictwa w Europie[7].
W 2017 roku PKP wystawiły lokomotywownię na sprzedaż za cenę 5 mln złotych, lecz oferta ta nie cieszyła się zainteresowaniem. Po pewnym czasie lokomotywownię pozbawiono ochrony. Odtąd była ona rozkradana i niszczona, a od czasu do czasu nocowali w niej bezdomni[12]. Po medialnych doniesieniach przy lokomotywowni zaczęło się pojawiać więcej funkcjonariuszy Straży Ochrony Kolei i Policji[13].
W lutym 2021 roku radni Jednostki Pomocniczej nr 1 Śródmieście, jak też Jednostki Pomocniczej nr 7 Załęże zwrócili się wspólnie z różnymi organizacjami i działaczami społecznymi do władz miejskich i wojewódzkich celem ochrony zabudowy dawnej lokomotywowni[14][15]. PKP w marcu 2021 roku wystąpiło do władz Katowic z propozycją przejęcia przez miasto kompleksu lokomotywowni. W tym czasie nie była natomiast możliwa sprzedaż bądź najem obiektu z uwagi na położenie lokomotywowni w międzytorzu i brak drogi dojazdowej[13]. W odpowiedzi z czerwca 2021 roku władze miasta Katowice poinformowały, iż nie będą zaangażowane w przejęcie obiektu z uwagi na brak środków finansowych potrzebnych na remont lokomotywowni. W tym samym okresie śląski wojewódzki konserwator zabytków wszczął postępowanie dotyczące wpisu kompleksu lokomotywowni do rejestru zabytków nieruchomych[16]. Na początku lipca 2021 roku trwały oględziny lokomotywowni przez przedstawiciela Polskich Kolei Państwowych, Stowarzyszenia Kongres Ochrony Zabytków oraz Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Było ono częścią postępowania administracyjnego w sprawie wpisania lokomotywowni do rejestru zabytków[17].
W dniu 29 października 2021 roku w godzinach porannych doszło do pożaru na terenie lokomotywowni. Płonął dwukondygnacyjny budynek administracyjny położony pomiędzy halami wachlarzowymi[18]. Z tego też powodu został wstrzymany ruch pociągów na około 40 minut, a w akcji gaśniczej zaangażowanych było 8 zastępów straży pożarnej[19]. Pożar ten spowodował niemal doszczętne strawienie budynku. Z uwagi na skalę zniszczeń budynek został przeznaczony do rozbiórki, którą przeprowadzono w kolejnych dniach[20].
W dniu 16 grudnia 2021 roku dwuwachlarzową halę lokomotywowni wraz z dwiema obrotnicami, wieżą ciśnień i przyległym budynkiem dawnej ślusarni wpisano do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego[21]. Decyzja ta stała się ostateczna 14 stycznia 2022 roku[22].
W międzyczasie w dniu 6 stycznia 2022 roku doszło do kolejnego pożaru na terenie lokomotywowni. Strażacy zastali wówczas w budynku płonące rzeczy pochodzące z dawnego warsztatu, a do walki z ogniem skierowano sześć zastępów straży pożarnej[23]. Ostatecznie spłonęło jedno z pomieszczeń, zaś sam budynek przetrwał pożar. Wstępnie za przyczynę pożaru określono podpalenie[24].
Charakterystyka
Fragment zachodniej hali wachlarzowej, obrotnicy i wieży wodnej
W skład części kompleksu lokomotywowni wpisanego do rejestru zabytków wchodzą następujące obiekty: dwuwachlarzowa hala lokomotywowni wraz z dwiema obrotnicami, wieża ciśnień i budynek dawnej ślusarni[22]. W momencie wpisu do tegoż rejestru pod koniec 2021 roku wieża wodna miała znaczące ubytki w pokryciu dachowym oraz w górnej części zbiornika, a ogólny stan wizualny zabytkowych obiektów był zły[10]. Dwie hale lokomotywowni wybudowane są na planie zbliżonym do półksiężyca[7]. Są to obiekty w stylu historyzmu ceglanego prostego[26], wzniesione z cegły[27] i mają jedną kondygnację. Powierzchnia zabudowy zachodniej hali wachlarzowej wynosi 4 900 m², zaś wschodniej 4 080 m²[25]. Lokomotywownia na stacji Katowice jest jedną z nielicznych hal na terenie Polski posiadających dwa wachlarze[10]. W nich utrzymywano i naprawiano tabor kolejowy, a hala ta cechowała się możliwością umieszczania taboru wewnątrz budynku na indywidualnych kanałach[10].
Wieża ciśnień typu Intze na terenie lokomotywowni ma bogato zdobioną elewację. Przybliżona powierzchnia zabudowy wieży wynosi 49,8 m², zaś kubatura 1 105,7 m³[10].
Zespół zabudowy lokomotywowni stacji Katowice wpisany jest do rejestru zabytków pod numerem A/920/2021[10]. Jest ona także ujęta w gminnej ewidencji zabytków[25].
↑ abcWojewódzki Urząd Ochrony Zabytków wW.U.O.Z.KatowicachWojewódzki Urząd Ochrony Zabytków wW.U.O.Z., ZAWIADOMIENIE O OSTATECZNYM ZAKOŃCZENIU POSTĘPOWANIA w sprawie wpisu do rejestru zabytków nieruchomych woj. śląskiego, L.dz. K-RD.5140.54.2021.MB, Katowice, 19 stycznia 2022(pol.). Brak numerów stron w książce
