PROFILPELAJAR.COM

Lira
lyra, lira antyczna, lira klasyczna
Klasyfikacja naukowa	321.21; Chordofon złożony
Klasyfikacja praktyczna	chordofon szarpany
Podobne instrumenty	kitara, nyatiti
	Multimedia w Wikimedia Commons

Lira – instrument muzyczny strunowy z grupy chordofonów. Składa się z korpusu rezonansowego o kształcie płaskiego pudełka lub miski, i umocowanych w nim dwóch ramion połączonych w górnej części jarzmem (poprzeczką, poziomą belką). Struny (najczęściej 4 lub 7^[1]) rozciągnięte są między korpusem (czasami wyposażonym w strunociąg) a poprzeczką^[2]^[3]^[4]. Zazwyczaj szarpane są palcami lub plektronem^[2]^[3], rzadziej pocierane smyczkiem^[5].

Lira znana była od czasów starożytnych w Azji i w Afryce^[3]. W starożytnej Grecji służyła głównie do akompaniamentu przy śpiewie i deklamacji^[2]; amatorska, ze skorupy żółwia, rogów antylopy i strun z włókna roślinnego nazywała się barbiton(inne języki), profesjonalna – kitara. W muzyce europejskiej stosowana była przejściowo w średniowieczu; nazywano ją chrotta^[3], a w Walii crwth^[6].

Wyróżnia się dwa główne typy liry:

skrzynkowa – z korpusem w kształcie skrzynki (szuflady) i drewnianą, trwale zamocowaną płytą wierzchnią^[4]; w niektórych konstrukcjach (kitara) wydrążone wewnątrz ramiona były naturalnym przedłużeniem korpusu^[5],
miskowa – z korpusem w formie płytkiego, miskowatego naczynia (pierwotne wykonywane były ze skorupy żółwia^[2]) przykrytego napiętą skórą, która spełnia funkcję płyty rezonansowej^[4], zazwyczaj smyczkowe^[5].

Historia

Najstarsze, pochodzące sprzed 3000 p.n.e. liry ilustruje sztuka sumeryjska. Odnalezione na terenie królewskiego cmentarzyska w Ur eksponaty mają wysokość od 106 do 120 cm i asymetryczne ramiona. Podczas gry trzymano je pionowo^[7]. Przybyłe ze starożytnej Syrii do Mezopotamii instrumenty były już znacznie mniejsze, ale zachowały asymetryczną konstrukcję^[8]. W Babilonii trzymano je w poziomie. W starożytnym Egipcie, w okresie Nowego Państwa podobnie^[5]. Struny strojono przesuwając je wzdłuż ukośnej poprzeczki, tym samym zwiększając ich napięcie i wysokość dźwięku^[9]. Ok. X wieku p.n.e. instrument otrzymał tam symetryczne ramiona; grano trzymając go pionowo^[5].

Z epoki koczowniczej Hebrajczków pochodzi lira określana w Biblii mianem kinnor(inne języki)^[5] – jest ona słynnym instrumentem, na którym z wprawą grał król Dawid, a który błędnie bywa nazywany harfą. Wykonywany był z drewna (prawdopodobnie cyprysowego), metali szlachetnych i elektrum lub bursztynu; struny sporządzano z baranich jelit^[10].

Starożytni Grecy terminem lyra określali opracowany przez siebie system muzyczny obejmujący skale i notacje^[11]. Lira była atrybutem Apollina^[5] i symbolizowała umiar, opanowanie i równowagę umysłu. Instrument wzmiankowany jest w Iliadzie^[11]. Występowała w dwóch formach^[5]: ciężkiej i wyposażonej w solidne ramiona kitary, która była używana przez profesjonalnych muzyków, oraz niedbale skleconego z pancerza żółwia, drewnianej misy i zwierzęcych rogów barbitonu(inne języki)^[12]. Struny (od 3, 4, najczęściej 7, do 12^[5]) wykonywane były z włókien konopnych lub z jelit^[1]. Szarpano je dużym plektronem, palcami drugiej ręki tłumiąc niepożądane, lub zarywano obiema dłońmi, wydobywając dodatkowe alikwoty^[13].

Różnej konstrukcji liry skrzynkowe występowały w średniowiecznej Europie, ale ich powiązane z instrumentami starożytnymi nie jest jasne^[5]. Używano ich na terenach Anglii, Francji, Niemiec, Skandynawii, Finlandii i Estonii^[14]. Zazwyczaj określano je mianem chrotta. Korpus (z prostymi lub lekko taliowanymi bokami) i ramiona często wykonane były z jednego kawałka drewna^[5]. Cztery do sześciu strun^[14] zamocowane były na kołkach, a nie bezpośrednio do poprzeczki^[5]. Technika smyczkowania pojawiła się w XII wieku^[14]; tego typu lir używa się współcześnie w Finlandii i w Estonii pod nazwą harfa smyczkowa^[5].

Poza średniowiecze przetrwała lira smyczkowa znana w Walii pod nazwą crwth^[6]. W XIII wieku, między dwoma ramionami wprowadzono trzecie, wykorzystywane jak podstrunnica^[5]. Posiada charakterystyczny podstawek, którego krótsza nóżka opiera się na płycie wierzchniej a dłuższa, przechodząc przez niewielki otwór rezonansowy, na spodniej; spełnia w ten sposób funkcję duszy^[15].

Wydrążone liry, które wypełnia się grzechocącymi kamykami przetrwały wśród Ostiaków i Mansów – ludów ugofińskich zamieszkujących Syberię^[5].

Współcześni mieszkańcy Etiopii używają liry o nazwie begena(inne języki). Przypomina ona lirę sumeryjską^[5]. Jej struny oplecione są wokół poprzeczki i zawiązane na węzeł. Napięcie reguluje się przy pomocy małego drewnianego klina, wpychanego między sploty strun. Na instrumencie gra się w podobny sposób jak na harfie – szarpiąc struny palcami obu rąk, bez użycia plektoronu^[7].