Księga o przyczynach

Księga o przyczynach
Liber de causis; Liber Aristotelis de Expositione Bonitatis Purae
Ilustracja
manuskrypt z 1470, należący do kardynała Bessariona, obecnie w Biblioteca Marciana w Wenecji.
Tematyka

traktat filozoficzny

Wydanie oryginalne
Język

łacina

Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego

1970

Wydawca

Akademia Teologii Katolickiej

Przekład

Zofia Brzostowska, Mieczysław Gogacz

Multimedia w Wikimedia Commons

Księga o przyczynach (łac. Liber de causis, Liber Aristotelis de Expositione Bonitatis Purae) – średniowieczny traktat filozoficzny, będący łacińskim przekładem anonimowego arabskiego lub syryjskiego tekstu będącego komentarzem do fragmentów pochodzących od Proklosa. W średniowieczu traktat przypisywany był błędnie Arystotelesowi i uznawany za wykład jego metafizyki.

Tekst oryginalny i tłumaczenie

Księga składa się z wypisów z Elementów teologii Proklosa oraz komentarzy nieznanego autora. Autor wyboru fragmentów i komentarzy pozostaje nieustalony. Mógł być arabskim uczonym związanym z Toledo lub Bagdadem. Na związki z Bagdadem wskazuje rozpowszechnienie traktatu także w świecie arabskim już w IX w. pod różnymi tytułami, przede wszystkim كتاب الإيضاح لأرسطوطاليس في الخير المحض (Kitāb al-Īḍāḥ li-Arisṭūṭālis fī l-khayr al-maḥd, Traktat Arystotelesa o czystym dobru)[1][2]. Niektórzy autorzy wskazują także na żydowskiego autora Avendautha, prawdopodobnie tożsamego z Abrahamem ibn Daudem. Pierwotna wersja księgi napisana została w języku arabskim lub (zdanie mniejszościowe) syryjskim, a dopiero następnie przetłumaczona na arabski. Z języka arabskiego przetłumaczył ją na łacinę Gerard z Cremony, w Toledo przed rokiem 1187[2]. W tej formie stała się popularna na łacińskim Zachodzie[3].

Treść

Księga składa się z krótkich, numerowanych twierdzeń (propositio) W rękopisach spotkać można dwie numeracje tych twierdzeń (31 lub 32). Następują po nich wyjaśnienia (commentum) dowodzące ich słuszności[4]. Twierdzenia wzięte są od Proklosa, a wyjaśnienia od autora księgi (czasami czerpiącego z innych tekstów, np. Ennead Plotyna[5]). Forma ta jest wyraźnie odrębna od innych tekstów filozoficznych średniowiecza[6].

Elementy teologii Proklosa zawierały 211 twierdzeń, z których autor Księgi o przyczynach wybrał 1/7, Wraz z wyjaśnieniami powstał więc wyraźnie odrębny utwór, odbiegający od znaczenia oryginalnego tekstu[7]. Proklos, starając się dokonać syntezy w ramach neoplatonizmu greckich poglądów na duchowość, opisuje rozbudowaną hierarchię bytów duchowych i sposób, w jaki przechodzą w świat materialny. Te dwa zasadnicze wątki, hierarchiczność rzeczywistości i powstawanie bytów, pozostają głównym tematem Księgi o przyczynach[5]. Obecna w filozofii Proklosa triada: przyczyna pierwsza – inteligencje – dusza (filozofia) zostaje w Księdze o przyczynach mocno przekształcona, a jej autor stara się pogodzić te neoplatońskie elementy z kreacjonizmem i monoteizmem[8]. Inaczej niż w neoplatonizmie, przymiot boskości zostaje przypisany tylko przyczynie pierwszej. Zawiera ona w sobie wszystkie doskonałości i istnieje ponad jednią, czasem, dobrem, naturą. To ona stwarza ex nihilo najwyższe esse (w polskim przekładzie księgi oddane jako bytowanie[9]), jedyny byt stworzony, z którego z kolei pochodzą (jako jego przekształcenie) byty w sferze wyższej i w sferze niższej[10].

Recepcja

Początek Liber de causis (od inicjału "O"), włoski manuskrypt z XIV w., Biblioteka Bodlejańska, Oksford

Łacińska wersja Księgi o przyczynach była jednym z najbardziej rozpowszechnionych tekstów filozoficznych na średniowiecznym Zachodzie (znane jest 237 jego ówczesnych kopii[11]) i miała duże znaczenie dla rozwoju filozofii średniowiecznej. Enigmatyczność jego stwierdzeń była dużym wyzwaniem dla czytelników i otwierała ją na wielość interpretacji. Księga była też znana i ceniona poza łacińskim Zachodem. Poza światem arabskim, gdzie znana była w oryginale, znane są cztery przekłady na język hebrajski (trzy razy z łaciny, raz z arabskiego), a także przekład na język ormiański[12][13]. Jej przekład z arabskiego na hebrajski dokonany przez Zerachiasza ben Izaaka stał się podstawą żydowskiego neoplatonizmu[5].

Księga znana była łacińskiemu Zachodowi już pod koniec XII w. (cytaty z niej znajdują się w dziełach Alana z LilleWp)[14]. Tekst uznawany był za traktat Arystotelesa i na jego podstawie rekonstruowano metafizyczną doktrynę tego filozofa, tym samym przypisując mu błędnie koncepcje w rzeczywistości neoplatońskie[15]. Błąd prawdopodobnie spowodowany był tym, że u Gerarda z Cremony nosiła ona tytuł Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae[16].

W XIII w. była studiowana już przez wielu uczonych, choć nie zawsze jawnie, ponieważ obejmowało ją potępienie pism Arystotelesa przez synod Paryski (1210)[14]. Od lat 30. XIII w. staje się podstawową lekturą na wydziałach sztuk uniwersytetów[17]. Powstają też komentarze do niej (ze średniowiecza znanych jest 27), m.in. Alberta Wielkiego, Tomasza z Akwinu, Rogera Bacona, Idziego Rzymianina, Sigera z Brabancji[18][5]. W Polsce komentował ją Jakub z Gostynina (po 1477)[19]. Księga była też podstawą wielu wykładów na Uniwersytecie Krakowskim na przełomie XV i XVI w.[20]

Od połowy XIII w. uczeni zaczęli dostrzegać to, że księga jest złożona z fragmentów pochodzących od różnych autorów. Uznawano, że jej twierdzenia pochodzą od Arystotelesa, natomiast autorem wyjaśnień (a tym samym właściwym autorem) jest Al-Farabi lub Awicenna[21]. Pojedyncze opinie przypisywały ją Teofrastowi, Dawidowi Judaeusowi (tak: Albert Wielki) czy Avendauth (ci dwaj ostatni autorzy uznawani są czasami za jedną osobę)[22]. W 1268 Wilhelm z Moerbeke przetłumaczył Elementy teologii Proklosa na łacinę, otwierając szerszą recepcję oryginalnego neoplatonizmu na Zachodzie. Porównując ten tekst z Księgą o przyczynach, Tomasz z Akwinu ustalił, że jest ona w dużej mierze skomentowanymi fragmentami Elementów[23]. Ustalenia te nie upowszechniły się i w kolejnych stuleciach, nadal była ona uznawana za dzieło Arystotelesa komentowanego przez filozofów arabskich lub samoistne dzieło Alfarabiego (tak: Marsilio Ficino[24]).

Spór o autorstwo odnowił się w czasach nowożytnych, wraz z powstaniem krytyki źródeł. Zgodnie ze współczesnymi ustaleniami tłumaczenia z języka arabskiego dokonał Gerard z Cremony przed 1187[25]. Poprawek w tekście łacińskim dokonał Dominik Gundisalwi[26]. Nadal toczone są dyskusje na temat oryginału, z którego dokonano tłumaczenia, i jego autorstwa[26]. W połowie XX w. uznawano, że autorem kompilacji i komentarzy był żydowski autor Avendauth, prawdopodobnie tożsamy z Abrahamem ibn Daudem, później odkryto jednak jej fragmenty w andaluzyjskich tekstach żydowskich z XI w.[27] Współcześnie uznaje się, że powstała w IX–X w. w środowisku uczonych w Bagdadzie[13][28]. Autor niekoniecznie był muzułmaninem. Obok tekstu Proklosa posługiwał się również fragmentami z Plotiniana arabica[5].

Księga miała duże znaczenie dla rozwoju filozofii nowożytnej. Była pomostem łączącym tradycje neoplatońskie z metafizyką chrześcijańską. Jej teoria bytu, sformułowania i dystynkcje były przedmiotem intensywnych studiów średniowiecznych uczonych. Jest prawdopodobne, że z tego wyniknęło wprowadzone przez Tomasza z Akwinu rozróżnienie istoty i istnienia[29]. Z tego wynikają dwa porządki: nieskończony (istota, gdy nie jest ograniczona materią) i skończony (istnienie, esse)[30].

Przypisy

  1. ↑ Strasser 2006 ↓, s. 333.
  2. ↑ a b Gogacz 1970 ↓, s. 66-67.
  3. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 31-38.
  4. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 68, 127.
  5. ↑ a b c d e Olszewski 2005 ↓, s. 391.
  6. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 68.
  7. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 69.
  8. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 7-8, 70-74.
  9. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 82.
  10. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 73-75, 79.
  11. ↑ Calma 2016 ↓, s. 17.
  12. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 25.
  13. ↑ a b Calma 2016 ↓, s. 13.
  14. ↑ a b Gogacz 1970 ↓, s. 11.
  15. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 7.
  16. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 39.
  17. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 12.
  18. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 12-13.
  19. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 16.
  20. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 22.
  21. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 39, 42.
  22. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 42, 46.
  23. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 40.
  24. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 41.
  25. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 38, 66.
  26. ↑ a b Gogacz 1970 ↓, s. 66.
  27. ↑ Richard C. Taylor, The Kalām fī maḥḍ al-khair (Liber de causis) in the Islamic Philosophical Milieu, [w:] Charles B. Schmitt, Jill Kraye, William Francis Ryan (red.), Pseudo-Aristotle in the Middle Ages, London 1986, s. 37–52.
  28. ↑ Olszewski 2005 ↓, s. 390.
  29. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 108.
  30. ↑ Gogacz 1970 ↓, s. 115.

Bibliografia

  • Dragos Calma, The Exegetical Tradition of Medieval Neoplatonism. Considerations on a Recently Discovered Corpus of Texts, [w:] Dragos Calma (red.), Neoplatonism in the Middle Ages. I. New Commentaries on Liber de causis (ca. 1250-1350), Turnhout: Brepols, 2016, s. 11-52.
  • Mieczysław Gogacz, Stań badań nad księgą o przyczynach i ważniejsze w niej problemy filozoficzne, [w:] Księga o przyczynach. Liber de causis, Akademia Teologii Katolickiej, 1970.
  • Mikołaj Olszewski, Liber de causis, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 6, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2005, s. 390-393.
  • Michael W. Strasser, Liber de Causis, [w:] Donald M. Borchert (red.), Encyclopedia of Philosophy, t. 5, Thomson Gale, 2006, s. 333-334.