Jasnota gajowiec

Jasnota gajowiec
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

jasnotowate

Rodzaj

jasnota

Gatunek

jasnota gajowiec

Nazwa systematyczna
Lamium galeobdolon (L.) L.
Amoen. Acad. 4: 485 (1759)[3]
Synonimy
  • Galeobdolon galeobdolon (L.) H.Karst.
  • Galeopsis galeobdolon L.
  • Lamiastrum galeobdolon (L.) Ehrend. & Polatschek
  • Leonurus galeobdolon (L.) Scop.
  • Pollichia galeobdolon (L.) Schrank[3]
Multimedia w Wikimedia Commons
Pokrój w czasie kwitnienia
Kwiat

Jasnota gajowiec[4], gajowiec żółty[5], rzadziej zwany też ziejcem[6] (Lamium galeobdolon (L.) L.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny jasnotowatych. W zależności od ujęcia systematycznego zaliczany jest do rodzaju jasnota Lamium lub wyodrębniany jest do osobnego rodzaju gajowiec Lamiastrum lub Galeobdolon. Występuje w lasach liściastych w Europie i Azji. W Polsce jest rośliną szeroko rozpowszechnioną.

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w Europie i Azji. Północna granica jego zasięgu biegnie przez środek Anglii, północną Szwecję, Estonię, wschodnia przez Ural, środkową Rosję i Kaukaz, południowa przez środek Hiszpanii i dalej wzdłuż Morza Śródziemnego[7]. Na wschodzie sięga po zachodnią Syberię i Iran[3]. W Polsce występuje pospolicie na całym niżu i w górach[8].

Morfologia

Łodyga
Wzniesiona, prosta, pojedyncza, czterokanciasta, o wysokości 20–60 cm. Pod ziemią roślina posiada kłącze. Po okresie kwitnienia roślina wytwarza gęsto ukorzeniające się rozłogi, z których wyrastają potem pędy kwiatowe. Cała łodyga krótko owłosiona.
Liście
Wszystkie liście mają ogonki o długości 1–3 cm, długość blaszki 3–4 cm. Ulistnienie naprzeciwległe, liście sercowate, zaostrzone, grubo i nierówno piłkowane, krótko owłosione. Z górnej strony ciemnozielone, często z białymi plamami.
Kwiaty
Grzbieciste, wyrastają po 6–10 w nibyokółkach w kątach liści. Kielich ma lancetowate ząbki, żółtego koloru. Korona z prawie prostą rurką, zrosłopłatkowa, wyraźnie dwuwargowa. Dolna warga ma 3 wyraźne klapki i wewnątrz brunatną plamę, górna warga ma długie włoski. Pręciki z żółtymi i nagimi pylnikami dojrzewają równocześnie ze słupkiem. Roślina miododajna. Pierścieniowaty miodnik znajduje się przy podstawie zalążni.
Owoc
Z każdego kwiatu powstają 4 czarne rozłupki, znajdujące się na dnie kielicha, który nie zanika po przekwitnięciu.

Biologia i ekologia

Bylina, chamefit. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Tylko duże gatunki trzmieli, o długim aparacie gębowym mogą się do niego dostać, przy okazji dokonując zapylenia krzyżowego. Mniejsze trzmiele i pszczoły, aby dostać się do nektaru, nadgryzają rurkę korony[7], nie dokonując przy tym zapylenia. Nasiona rozsiewane są przez mrówki (myrmekochoria). Roślina leśna, rosnąca głównie w wilgotnych lasach liściastych i zaroślach, na świeżych, średnio próchniczych glebach. W górach występuje aż po piętro kosodrzewiny. Gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia[9].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Nazwa Galeobdolon zaproponowana została dla rodzaju obejmującego gajowca żółtego po raz pierwszy przez Johanna Jakoba Dilleniusa w 1719, tj. należy ona do tzw. nomenklatury przedlinneuszowskiej – nie powinna być uznawana jako ważna zgodnie z międzynarodowym kodeksem nomenklatury botanicznej. Po publikacji przez Karola Linneusza Species Plantarum (1753) oficjalna nazwa dla rodzaju – Lamiastrum Heister ex Fabricius opublikowana została w 1759. Zważywszy na chronologię wydarzeń nazwa Galeobdolon należy do zbędnych (nomen superfluum), a Lamiastrum powinno być nazwą ważną. W praktyce obie nazwy są często stosowane przez różnych autorów kwalifikujących gatunek gajowca żółtego w samodzielnym, odrębnym rodzaju. Alternatywą do takiego ujęcia systematycznego jest włączanie tego gatunku do rodzaju jasnota Lamium[10].

Argumenty za wydzieleniem gatunku w osobnym rodzaju dotyczą głównie istotnych różnic morfologicznych między Lamiastrum/Galeobdolon a rodzajem Lamium. Należą do nich: żółty kolor korony gajowca, podczas gdy jasnoty (w wąskim ujęciu) mają korony białe, różowe lub fioletowe; dolna warga korony składa się z trzech podobnych wielkością łatek u gajowca i dużej łatki środkowej oraz małych lub całkiem zredukowanych łatek bocznych u jasnoty; łatki korony gajowca są podługowate do trójkątnych, podczas gdy u jasnot łatka środkowa jest sercowata lub szerokojajowata. Znaczenie różnic morfologicznych między tymi dwoma rodzajami wzmacnia to, że są one istotniejsze od różnic diagnostycznych między wschodnioazjatyckim rodzajem Matsumurella a gajowcem, sprowadzających się do kształtu łatek bocznych korony (zaokrąglonych u gajowca i zaostrzonych u Matsumurella)[10].

Analizy molekularne zarówno nad plastydowym DNA, jak i DNA jądrowym, wskazują jednak na bardzo bliskie pokrewieństwo Lamiastrum/Galeobdolon i Lamium i ich autorzy skłaniają się w efekcie do łączenia ich jako jeden rodzaj Lamium. Bliskie pokrewieństwo nie oznacza jednak zagnieżdżenia Lamiastrum/Galeobdolon w obrębie kladu Lamium (co rozstrzygałoby definitywnie problem) – gajowiec zajmuje pozycję bliską, ale siostrzaną względem Lamium. Autorzy i bazy taksonomiczne kładące nacisk na wnioski z badań molekularnych w efekcie zaliczają gajowca do rodzaju Lamium[10][11][3], a autorzy preferujący ujęcia tradycyjne raczej wyróżniają go jako osobny rodzaj (Lamiastrum[12] lub Galeobdolon[5]).

Zmienność

W obrębie gatunku wyróżniane są cztery podgatunki[3][10], które bywają też podnoszone do rangi odrębnych gatunków[13]. Badania molekularnie nie uzasadniają nadawania tym taksonom rangi gatunkowej – są bardzo blisko spokrewnione[10].

  • Lamium galeobdolon subsp. galeobdolon – kwiaty zebrane po 2–8 w nibyokółkach, środkowe podsadki szerokosercowate i głęboko karbowane. Liście łodygowe przeważnie plamiste, łodygi kwiatowe wyraźnie kanciaste, owłosione tylko u nasady na kantach. Wysokość 15–40 cm. W Polsce pospolity[12].
  • Lamium galeobdolon subsp. argentatum (Smejkal) J.Duvign. – w Polsce uprawiany jako roślina okrywowa zwłaszcza na cmentarzach[13].
  • Lamium galeobdolon subsp. flavidum (F.Herm.) Á.Löve & D.Löve
  • Lamium galeobdolon subsp. montanum (Pers.) Hayek – kwiaty zebrane po 9–20 w nibyokółkach, środkowe podsadki wąskolancetowate i ząbkowane. Pędy gęsto owłosione i w nasadzie słabo kanciaste, zimą usychające. Wysokość 30–80 cm. Takson w Polsce rzadki[12].

Zastosowanie

Jest uprawiany jako roślina ozdobna, szczególnie jako roślina okrywowa, nadaje się też na rabaty. Najlepiej rośnie w półcieniu pod drzewami na żyznej i próchnicznej glebie. Tworzy zwarte kobierce, jest ekspansywny, za pomocą kłączy i rozłogów rozrasta się i zagłusza inne rośliny, dlatego też najlepiej jest oddzielać go od innych roślin specjalnymi obrzeżami wkopanymi w ziemię[4]. W uprawie istnieje wiele kultywarów, np. 'Florentinum' o liściach ze srebrzystymi plamami, 'Hermann’s Pride' o wąskich liściach ze srebrnymi smugami i plamami[4]. Rozmnaża się go łatwo poprzez podział kłącza, można też przez wysiew nasion wprost do gruntu (wczesną wiosną). Jest mrozoodporny.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
  3. ↑ a b c d e Lamium galeobdolon (L.) L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-12].
  4. ↑ a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  5. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 85, ISBN 978-83-62975-45-7.
  6. ↑ Janina Szaferowa: Poznaj 100 roślin. Klucz do oznaczania stu gatunków roślin kwiatowych dzikich i hodowlanych. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1970, s. 54.
  7. ↑ a b Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
  8. ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Adam Zając, Maria Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 296, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957.
  9. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  10. ↑ a b c d e Katarzyna Krawczyk, Tadeusz Korniak, Jakub Sawicki. Taxonomic status of Galeobdolon luteum Huds. (Lamiaceae) from classical taxonomy and phylogenetics perspectives. „Acta Biologica Cracoviensia Series Botanica”. 55/2, s. 18-28, 2013. DOI: 10.2478/abcsb-2013-0016. 
  11. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-01-25].
  12. ↑ a b c Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 392. ISBN 83-01-14342-8.
  13. ↑ a b Czarna Aneta, Bednorz Leszek: Lamium subg. Galeobdolon (Lamiaceae) w Polsce – nowe cechy taksonomiczne. W: Planta in vivo, in vitro et in silico. Szczepkowski A., Obidziński A. (red.). Warszawa: LV Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 2010.

Bibliografia

  • František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
  • Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
  • Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.