Trzmiel

Ten artykuł dotyczy owadów. Zobacz też: inne znaczenia.
Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „trzmiele”. Zobacz też: Trzmiele – potok, dopływ Wyżnika.
Bombus (Pyrobombus) hypnorum – trzmiel drzewny

Trzmiel – zwyczajowa nazwa dużej, krępej i gęsto owłosionej pszczoły o czarnym ubarwieniu, zwykle z szerokimi, poprzecznymi, żółtymi lub pomarańczowymi pasami. W mowie potocznej często błędnie nazywany bąkiem[1][2][3]. W literaturze polskiej nazwą „trzmiel” określane są społeczne pszczoły z rodzaju Bombus[4].

W systematyce biologicznej owady te były do końca XX wieku, a nawet początków XXI wieku[5] klasyfikowane w rodzajach Bombus (i czasami Bombias). Jako odrębną grupę traktowano bardzo podobne do nich, pasożytnicze trzmielce z (dawnego) rodzaju Psithyrus[5][4]. Wszystkie trzy rodzaje zaliczano do plemienia Bombini, w języku polskim określanego nazwą „trzmiele”[6], a także do podrodziny Bombinae[a], również nazywanej trzmielami[7].

Analizy morfologiczne i molekularne wykazały, że trzmiele i trzmielce (Psithyrus) są ze sobą bardzo blisko spokrewnione. Trzmielce zaliczono do rodzaju Bombus[8][9][10].

Etymologia

Nazwa „trzmiel” wywodzona jest od prasłowiańskiego *čьmel'ь: *ščьmel'ь, derywat odczasownikowy utworzony za pomocą przyrostka *-el'ь (podobnie jak kąpiel, kisiel, piszczel etc.) od *ščьmiti „powodować ból, ściskać”[11].

Biologia i ekologia

Trzmiele charakteryzują się stosunkowo długimi języczkami. Ich długość różni się u poszczególnych gatunków, np. trzmiel ogrodowy czy ciemnopasy należą do gatunków długojęzyczkowych[12]. Trzmiele mogą zapylać kwiaty rurkowate o długich koronach bardziej efektywnie niż np. pszczoła miodna[12][13]. Mają również zdolność zapylania wibracyjnego[12]. Żerują już przy temperaturach ok. 10 °C[12], a królowe niektórych gatunków żyjących w zimnym klimacie mogą latać nawet przy 2 °C[14]. Te cechy sprawiają, że trzmiele należą do efektywnych i cennych zapylaczy.

Gatunki strefy umiarkowanej są aktywne od marca do października, przy czym dokładny zakres czasowy jest różny u różnych gatunków[15]. Do wcześnie budzących się i długo latających trzmieli należy np. ziemny, z kolei np. trzmiel wysokogórski jest aktywny przez krótszą część roku[15]. Pierwszą czynnością królowej po zimowym śnie jest wyszukanie miejsca na gniazdo. W zależności od gatunku wybiera ona takie miejsca jak podziemne nory, zakamarki w budynkach, kępy suchych traw, dziuple czy gruzowiska[16].

Przemieszczają się powoli – w locie osiągają prędkość ok. 10 km/h[17].

Większość trzmieli żyje w monogynicznych koloniach[9]. Ich gniazdo składa się z części zewnętrznej – zbudowanej z suchej trawy, mchu i tym podobnych budulców, często wzmacnianych woskiem, oraz części wewnętrznej, gdzie samica matka buduje woskowy garnuszek, do którego znosi nektar z kwiatów. Następnie buduje z wosku pierwszą komórkę kolebkę, gdzie składa jaja, które ogrzewa ciepłem własnego ciała[15]. Z jaj lęgną się czerwie (lęg trwa do tygodnia), są intensywnie karmione, a po 2 tygodniach tworzą kokony i przepoczwarczają się. Rozwój od jaja do owada doskonałego trwa od 28 do 36 dni.

W strefie umiarkowanej z jaj składanych od początku wiosny do połowy lata lęgną się robotnice pomagające matce w rozbudowie gniazda i spełniające w nim wszystkie funkcje opiekuńcze. Pierwsze osobniki z racji mniejszej ilości pokarmu są nieco mniejsze od wylęgających się później. Od sierpnia lęgną się samce, które odżywiają się pyłkiem kwiatowym, a na końcu młode królowe.Jesienią w strefie umiarkowanej robotnice, samce, a także stare samice giną, zaś młode samice zimują i wiosną zakładają własne kolonie.

Liczebność trzmieli skupionych przy jednym gnieździe to, w zależności od gatunku i kondycji rodziny, od kilkudziesięciu do 500 osobników[12].

U kilku gatunków z podrodzajów Alpinobombus i Thoracobombus stwierdzono pasożytnictwo społeczne (prawdopodobnie fakultatywne)[9].

Gatunki występujące w Polsce[18][19]

Uwagi

  1. ↑ Podrodzina Bombinae nie jest obecnie wyróżniana.

Przypisy

  1. ↑ bąk, [w:] Słownik języka polskiego PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2019-01-27].
  2. ↑ Trzmiel to nie bąk. A bąk to mucha, która atakuje ludzi. zdrowie.wp.pl, 2014-06-10. [dostęp 2014-10-20].
  3. ↑ Marek Kozłowski: Buczące trzmiele. e-ogrody.pl, 2013-07-12. [dostęp 2014-10-20].
  4. ↑ a b Biologia. Multimedialna encyklopedia PWN Edycja 2.0. pwn.pl Sp. z o.o., 2008. ISBN 978-83-61492-24-5.
  5. ↑ a b Fauna Polski – charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. I. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2004. ISBN 83-88147-04-8.
  6. ↑ Wojciech Bresiński: Encyklopedia audiowizualna Britannica. Zoologia. Cz. 2. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2006. ISBN 83-60563-14-4.
  7. ↑ Henryk Sandner: Owady. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 284–286. ISBN 83-01-08369-7.
  8. ↑ P.H. Williams. Phylogenetic relationships among bumble bees (Bombus Latr.): a re-appraisal of morphological evidence. „Systematic Entomology”. 19 (4), s. 327–344, 1994. DOI: 10.1111/j.1365-3113.1994.tb00594.x. (ang.). 
  9. ↑ a b c Kawakita et al. Phylogeny, historical biogeography, and character evolution in bumble bees (Bombus: Apidae) based on simultaneous analysis of three nuclear gene sequences. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 31, s. 799–804, 2004. DOI: 10.1016/j.ympev.2003.12.003. (ang.). 
  10. ↑ Cameron et al. A comprehensive phylogeny of the bumble bees (Bombus). „Biological Journal of the Linnean Society”. 91, s. 161–188, 2007. DOI: 10.1111/j.1095-8312.2007.00784.x. (ang.). 
  11. ↑ Ewa Jakus-Borkowa, Polskie nazwy miejscowości zakończone na -el, [w:] Munuscula Linguistica, Kraków 2006, s. 201.
  12. ↑ a b c d e Aneta Sikora, Pszczoły w mieście. Trzmiele Wrocławia, wyd. 1, Wrocław: Stowarzyszenie Natura i Człowiek, 2018, ISBN 978-83-945844-0-5, OCLC 1088968846 [dostęp 2022-12-14].
  13. ↑ Nicholas J. Balfour, Mihail Garbuzov, Francis L.W. Ratnieks, Longer tongues and swifter handling: why do more bumble bees (Bombus spp.) than honey bees (Apis mellifera) forage on lavender (Lavandula spp.)?: Longer tongues and swifter handling, „Ecological Entomology”, 38 (4), 2013, s. 323–329, DOI: 10.1111/een.12019 [dostęp 2022-12-26] (ang.).
  14. ↑ Dave Goulson, Bumblebees. Behaviour, ecology, and conservation, wyd. 2nd ed, Oxford [England]: Oxford University Press, 2010, ISBN 978-0-19-955306-8, OCLC 435730813 [dostęp 2022-12-26].
  15. ↑ a b c Anna Krzysztofiak, Lech Krzysztofiak, Tadeusz Pawlikowski, Trzmiele Polski. Przewodnik terenowy, Suwałki: Krzysztofiak & Krzysztofiak, 2004, ISBN 83-920046-9-8, OCLC 749447213 [dostęp 2022-12-14].
  16. ↑ Gospodarstwo kulturowe BioDar – Dr inż. Stanisław Flaga – Ekologia [online], www.biodar.com.pl [dostęp 2022-12-26].
  17. ↑ Barbara Wilkaniec (red.), Entomologia ogólna, PWRiL, 2009, s. 61, ISBN 978-83-09-01057-9.
  18. ↑ Anna Krzysztofiak, Lech Krzysztofiak, Tadeusz Pawlikowski, Trzmiele Polski. Przewodnik terenowy, Suwałki: Krzysztofiak & Krzysztofiak, 2004, ISBN 83-920046-9-8, OCLC 749447213 [dostęp 2022-12-14].
  19. ↑ Aneta Sikora, Pszczoły w mieście. Trzmiele Wrocławia, wyd. 1, Wrocław: Stowarzyszenie Natura i Człowiek, 2018, ISBN 978-83-945844-0-5, OCLC 1088968846 [dostęp 2022-12-14].
  20. ↑ a b Józef Banaszak, Pierre Rasmont, Occurence and distribution of the subgenus Bombus Latreille sensu stricto in Poland, „Polskie Pismo Entomologiczne”, 63, 1994, s. 337–356.
  21. ↑ Pierre Rasmont, Guillaime Ghisbain, Michael Terzo, Bumblebees of Europe and neighbouring regions, Verrières-le-Buisson 2021, ISBN 978-2-913688-38-4, OCLC 1299145852 [dostęp 2022-12-15].
  22. ↑ Szymon Czyżewski, Justyna Kierat, Krystian Zapotoczny, First record of Bombus haematurus Kriechbaumer, 1870 (Hymenoptera: Apidae) in Poland, www.ingentaconnect.com, grudzień 2023, DOI: 10.3409/azc.67.02 [dostęp 2024-08-05] (ang.).