Henryk Sandomierski

Henryk Sandomierski
	; Podział ziem Polski na dzielnice w 1138 (na podstawie Ustawy Sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego): Dzielnica senioralna (wschodnia Wielkopolska, zachodnie Kujawy, ziemia wieluńska, Małopolska) Dzielnica Władysława II (księstwo śląskie) Dzielnica Bolesława IV (księstwo mazowieckie obejmujące Mazowsze, wschodnie Kujawy) Dzielnica Mieszka III (księstwo wielkopolskie obejmujące zachodnią Wielkopolskę) Dzielnica Henryka Sandomierskiego (księstwo sandomierskie) Oprawa wdowia Salomei (prowincja / księstwo łęczyckie obejmujące ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie) Lenno Polski pod kontrolą princepsa (księstwo pomorskie)
	książę sandomierski
Okres	od 1146; do 1166
Poprzednik	Mieszko III Stary
Następca	Bolesław IV Kędzierzawy
	Dane biograficzne
Dynastia	Piastowie
Data urodzenia	ok. 1130
Data śmierci	18 października 1166
Miejsce spoczynku	Wiślica (prawdopodobnie)
Ojciec	Bolesław III Krzywousty
Matka	Salomea z Bergu
Rodzeństwo	Władysław (brat przyrodni); Leszek; Ryksa; Kazimierz zw. Starszym; Bolesław; Mieszko; Gertruda; Dobroniega Ludgarda; Judyta; Agnieszka; Kazimierz

Henryk Sandomierski (ur. ok. 1130, zm. 18 października 1166) – książę sandomierski w latach 1146–1166.

Życiorys

Pochodzenie

Henryk był szóstym (przedostatnim) według starszeństwa synem Bolesława III Krzywoustego, a piątym pochodzącym z jego małżeństwa z hrabianką Salomeą z Bergu. Henryk otrzymał imię po swoim dziadku macierzystym, Henryku, hrabim Bergu. Data jego narodzin nie jest pewna, zamyka się w latach 1126–1133; Kazimierz Jasiński przypuszczał, że Henryk urodził się około 1130^[1]. Data przekazana przez Jana Długosza – rok 1132 – jest tylko jego domysłem.

Władza w Sandomierzu

Henryk został księciem księstwa dzielnicowego ze stolicą w Sandomierzu po usunięciu z kraju przyrodniego brata Władysława Wygnańca. Osoba Henryka pojawia się z reguły tylko przy okazji fundacji na rzecz Kościoła. Z tytułem księcia sandomierskiego występuje sporadycznie, określany jest raczej jako syn Bolesława Krzywoustego, czy brat Bolesława IV Kędzierzawego. Przypuszczalnie^[2]^[3] wziął udział w drugiej wyprawie krzyżowej 1147–1148. W 1149 wspólnie ze starszym bratem Bolesławem wziął udział w wyprawie wspomagającej księcia ruskiego Izjasława II Pantelejmona w walkach o Kijów.

Wyprawa do Ziemi Świętej

Najbardziej znanym czynem księcia sandomierskiego jest jednak wyjazd wraz z rycerzami polskimi w 1154 do Ziemi Świętej, gdzie zapragnął bronić Jerozolimy przed Saracenami. Spędził tam zapewne rok, skąd powrócił w nimbie świętości.

A gdy przybył szczęśliwie do Ziemi Świętej, uczciwszy pobożnie grób Zbawiciela, złączył się z rycerstwem króla Jerozolimskiego Baldwina i z wielką odwagą i poświęceniem walczył przeciwko Saracenom, pragnąc pozyskać wieniec męczeński. Lecz gdy nie udało mu się tego szczęścia dostąpić, zabawiwszy tam rok cały i straciwszy znaczną liczbę rycerzy, już to w boju poległych, już odmienności powietrza znieść niemogących, wrócił zdrowo do ojczyzny. Tu od braci swoich, Bolesława i Mieczysława [prawdopodobnie chodzi o Mieszka], i przedniejszych panów polskich z wielką czcią i radością powitany został. Z jego to opowieści poczęła się dopiero szerzyć i upowszechniać w Polsce wiadomość o stanie, położeniu i własnościach Ziemi Świętej, niemniej o krwawych i zaciętych wojnach, które w jej obronie toczono z barbarzyńcami.

Jan Długosz

Po powrocie do Polski Henryk razem z braćmi Bolesławem i Mieszkiem III Starym podjął myśl chrystianizacji pogańskich sąsiadów.

Donacje książęce na rzecz Kościoła

Kontakty nawiązane za granicą przyczyniły się do dużej fundacji kościelnej Henryka w postaci klasztoru i szpitala w Zagości, do której sprowadził joannitów. Przypisywane są mu fundacje: nieistniejącej kolegiaty romańskiej w Wiślicy pw. narodzenia Najświętszej Marii Panny (na jej fundamentach istnieje Bazylika kolegiacka Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Wiślicy); kolegiaty św. Marcina w Opatowie – według Jana Długosza zbudowanej dla templariuszy^[a]^[4], lecz pobyt templariuszy w Opatowie jest kwestionowany^[5]; oraz udział w fundacji kościoła i klasztoru w Czerwińsku nad Wisłą.

Fundacje Henryka Sandomierskiego

Zdjęcie od lewej strony – kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Starej Zagości z zachowanymi reliktami romańskimi, przebudowany przez Kazimierza Wielkiego, drugie od lewej – pozostałości romańskiej kolegiaty pw. Narodzenia NMP w podziemiach obecnej kolegiaty w Wiślicy, drugie od prawej – Kolegiata pw. św. Marcina z Tours w Opatowie, z prawej – kolegiata pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Czerwińsku nad Wisłą

Okoliczności śmierci

Wyprawa zbrojna pod dowództwem Bolesława Kędzierzawego i Henryka Sandomierskiego ruszyła w drugiej połowie 1166 roku. O jej szczegółach dokładnie napisał nadworny kronikarz młodszego brata Kazimierza II Sprawiedliwego Wincenty Kadłubek:

Zebrawszy więc razem liczne wojsko najlepiej wyćwiczonych (tj. ludzi Bolesława IV Kędzierzawego) gotuje się do najazdu na prowincję Getów (tj. Prusów) żadną w prawdzie sztuką nie obwarowane, lecz niedostępne z powodu naturalnego położenia. U samego wstępu jest matecznik zewsząd zarosły gąszczem ciernistych krzaków, gdzie pod zielenią trawy, kryje się otchłań błotnej smoły. Zwiadowcy i przewodnicy wojsk zapewniają, że znaleźli niezawodną krótszą drogę przez knieje, byli bowiem i nieprzyjaciół podarkami przekupieni i o zasadzce na swoich powiadomieni. Tędy po wąskiej ścieżce gnają na wyścigi pierwsze szeregi doborowego wojska, gdy [nagle] z zasadzki wyskakują z obu stron nieprzyjaciele i nie tylko z dala rażą pociskami, jak to kiedy indziej czynić zwykli, lecz jak gdyby w tłoczni ściśniętych prasą rozgniatają. A ci samorzutnie, jak dzicy rzucają się na zjeżone dzidy, jedni z żądzy zemsty, drudzy z chęci śpieszenia na pomoc i więcej ich pada pod ciężarem własnego natłoku, niż od ciosów oręża. Niektórych zbroją obciążonych pochłania głębia rozwartej otchłani, inni ponoszą śmierć zaplątawszy się w zarośla i krzaki cierniste, [a] wszystkich ogarnia mrok szybko zapadającej nocy. Tak przez zdradziecki postęp przepadło bitne wojsko! Tak zmarniała w niedorzecznej wojnie dzielność wspaniałych rycerzy! Wymowa najwymowniejszych nie starczyłaby, żeby chociaż powierzchownie napomknąć, a cóż dopiero szerzej opowiedzieć o ich imionach, osobach, szlachetnym pochodzeniu, rodowodzie, godnościach, dzielnościach, śmiałości, dostatkach! Aż po dzisiejszy dzień różni ludzie na różne sposoby ich śmierć opłakują. [...] Pełnoletni już Kazimierz podobnym testamentem (do tego na mocy którego odziedziczył Mazowsze) odziedziczył księstwo po zmarłym księciu Henryku^[6].

Przytoczony powyżej fragment nie precyzuje dokładnie faktu zgonu w bitwie Henryka, jak i nie informuje, gdzie starcie się rozegrało. Z kontekstu kroniki śmierć syna Bolesława Krzywoustego na polu bitwy podczas wyprawy na Prusów nie budzi jednak wątpliwości. Dzienną datę śmierci księcia sandomierskiego – 18 października 1166 roku znamy dzięki źródłom pośrednim.

Istnieje przekaz o miejscu bitwy, w której poległ Henryk Sandomierski nazywanej bitwą pod Wąbrzeźnem^[7], toczonej na bagnistych terenach Zgniłki, czyli terenu między dzisiejszymi miejscowościami: Wąbrzeźnem^[b], Ryńskiem a Płużnicą, a które nie zostało jednoznacznie zidentyfikowane^[8]. Wymieniane są także znajdujące się w pobliżu Wąbrzeźna okolice jeziora Wieczno oraz pobliskie miejscowości: Nielub, Bartoszewice, Orłowo^[7]^[8].

Księstwo sandomierskie po śmierci Henryka

Henryk nie był żonaty i nie pozostawił potomstwa. Całość swojego dziedzictwa zostawił najmłodszemu bratu, nieposiadającemu jeszcze własnej dzielnicy Kazimierzowi II Sprawiedliwemu. Ostatnia wola Henryka została wykonana tylko częściowo. O losach księstwa sandomierskiego wiemy dzięki dokumentowi z 31 grudnia 1167 roku w którym zapisano

Roku 1166. Podczas panowania najjaśniejszego księcia Bolesława, Mieszka, Kazimierza umarł bez dziedzica czwarty ich brat książę Henryk. Ziemie jego zostały podzielone zostały na trzy części. Okazalsza część i siedziba jego władztwa, to jest Sandomierz przypadła starszemu bratu Bolesławowi. Także w tym roku i w tym samym dniu umarł w Chrystusie Mateusz błogosławionej pamięci biskup krakowski^[9].

Ikonografia – płyta orantów w Wiślicy

Postać przedstawiona w górnym panelu romańskiej płyty orantów datowanej na ok. 1175 – 1177 r., odkrytej w 1959 r. podczas prac archeologicznych na terenie fundamentów romańskiej kolegiaty pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Wiślicy, identyfikuje się jako Henryka Sandomierskiego. Płyta orantów przypisywana jest fundacji jego starszego brata – Bolesława Kędzierzawego. Przypuszczalnie Henryk Sandomierski został pochowany na terenie romańskiej kolegiaty^[10], a płyta orantów była książęcym epitafium.

Osobny artykuł: Płyta wiślicka.

Wizerunek Henryka Sandomierskiego identyfikowany jest także na denarach z XII w. między wizerunkami Mieszka III Starego i Bolesława IV Kędzierzawego^[11].

Genealogia

Władysław I Herman
ur. ok. 1043
zm. 4 VI 1102

Judyta czeska
ur. w okr. 1056–1058
zm. 25 XII 1086

Henryk z Bergu
ur. ?
zm. 24 IX 1116^[12]

Adelajda z Mochental
ur. ?
zm. 1 XII 1125^[12]

Bolesław III Krzywousty
ur. 20 VIII 1086
zm. 28 X 1138

Salomea z Bergu
ur. zap. 1099
zm. 27 VII 1144

Henryk Sandomierski
(ur. ok. 1130, zm. 18 X 1166)

Henryk Sandomierski w kulturze

Henryk jest bohaterem powieści Jarosława Iwaszkiewicza Czerwone tarcze i niezrealizowanego filmu Wojciecha Jerzego Hasa pod tym samym tytułem.

Uwagi

↑ Opinię tę oparł Jan Długosz na nieistniejącym dziś zachodnim tympanonie fundacyjnym – ukazującym zakonników-rycerzy.
↑ Pierwsza wzmianka o osadzie Wambrez w miejscu dzisiejszego Wąbrzeźna, jako własności biskupów chełmińskich pochodzi z 12 kwietnia 1246 r.

Przypisy

↑ Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 248.
↑ Mikołaj Gładysz: Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII – XIII wieku. Warszawa: DiG, 2004, s. 374. ISBN 83-7181-311-2.
↑ Mikołaj Gładysz W sprawie udziału polskiego księcia w II krucjacie jerozolimskiej (1147–1149) w: Krzyżowcy, kronikarze, dyplomaci Błażej Sliwiński red. Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, tom 4, Gdańsk – Koszalin, 1997, s. 33–52.
↑ Jan Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, I, s. 576.
↑ Domniemany pobyt Templariuszy w Opatowie. kolegiataopatow.sandomierz.opoka.org.pl. [dostęp 2012-04-30].
↑ W. Kadłubek, Kronika polska, Wrocław 2003, s. 169–171.
↑ ^a ^b Paweł Becker: Bitwa pod Wąbrzeźnem. Urząd Miasta Wąbrzeźno. [dostęp 2012-04-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-27)].
↑ ^a ^b Witalis Szlachcikowski: Legendy, podania, wspomnienia i inne ciekawostki z okolic Wąbrzeźna / zebr. i oprac. w r. 1961 Witalis Szlachcikowski ; [oprac. meryt. i korekta: Sabina Olszewska, Aleksandra Kurek]. Wąbrzeźno: Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Witalisa Szlachcikowskiego, 2009. ISBN 978-83-87605-67-4.
↑ Cytat z: A. Teterycz–Puzio, Henryk Sandomierski, Kraków 2009, s. 120.
↑ Adam Bujak: Nekropolie królów i książąt polskich. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1988, s. 25.
↑ Mitra na monetach książąt piastowskich. [dostęp 2012-04-24]. (pol.).
↑ ^a ^b Za: Foundation for Medieval Genealogy: Swabia, nobility. [dostęp 2011-09-14]. (ang.).

Bibliografia

Źródła

Kadłubek W., Kronika polska, Ossolineum, Wrocław 2003, ISBN 83-7316-258-5, s. 169–171.

Opracowania

Gogosz R., Od Ziemi Świętej do ziemi Prusów. Książę Henryk Sandomierski jako ideał krzyżowca, Szlakiem Krucjat T. 12, Tarnowskie Góry 2020.

Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, Wrocław (1992), s. 247–250.
Teterycz–Puzio A., Henryk Sandomierski (1126/1133 – 18 X 1166), Avalon, Kraków 2009, ISBN 978-83-60448-59-5.