Hatra (arab. الحضر al-Ḥaḍr) – starożytne miasto w Mezopotamii, leżące około 50 kilometrów na północny zachód od Aszur. Obecnie stanowisko archeologiczne Mabad al-Hadar[1] na terytorium Iraku. Zachowane tam ruiny zostały w 1985 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.
Jak wynika z pochodzących z różnych źródeł (w tym od władz irackich) informacji z 7 marca 2015 roku, terroryści z tak zwanego Państwa Islamskiego przystąpili do niszczenia ruin Hatry[2][3]. Dopiero 26 kwietnia 2017 r. siły specjalne Hashed Shaabi (Powszechnej Mobilizacji) odbiły ruiny starożytnego miasta. Choć dżihadyści dokonali w nim znacznych zniszczeń, to wbrew wcześniejszym doniesieniom nie zrównali tego obiektu z ziemią[4].
Historia
Pierwsza wioska powstała prawdopodobnie między końcem V w. a początkiem IV p.n.e., na co wskazują pozostałości archeologiczne[5]. Szczyt rozkwitu Hatry przypada na I-III wiek n.e. – pełniła ona wówczas rolę jednego z ważniejszych ośrodków religijnych i handlowych starożytnej Partii aż do czasu zdobycia miasta w 241 n.e. Położone na szlaku prowadzącym znad Zatoki Perskiej do Syrii, miasto pośredniczyło w handlu pomiędzy państwem Partów i krajami położonymi dalej na Wschód a Cesarstwem Rzymskim. Jako warowne, otoczone było dwiema liniami murów obronnych (zewnętrzny miał obwód ok. 8 km, wewnętrzny – ponad 6 km), wzmocnionych 163 wieżami, o 7 bramach zewnętrznych i 4 wewnętrznych, i przez starożytnych opisywane jako twierdza nie do zdobycia[potrzebny przypis].
Siła tych fortyfikacji sprawiła, że Hatra odegrała ważną rolę w odpieraniu ataków Rzymu podczas wojen partyjsko-rzymskich. Wytrzymała dwa oblężenia przez Rzymian: za Trajana (116/117 r.)[6] i Septymiusza Sewera (198/199 r.)[a]. Później jednak – w pierwszych latach rządów perskich Sasanidów, Hatra musiała znajdować się już pod kontrolą Rzymian, jeśli stacjonowali tam ich żołnierze, o czym świadczą pozostawione przez nich napisy dedykacyjne z lat 235-238 n.e.[7] Dopiero wkrótce potem, po odparciu wojsk Ardaszira, została ostatecznie zdobyta (według podania – tylko dzięki zdradzie córki króla) i zniszczona przez jego syna Szapura w 240/241 r.
Dotychczas brak bliższych danych o dziejach Hatry (zwłaszcza we wcześniejszych epokach), gdyż nie zachowały się żadne kroniki, zapisy historyczne, prawne czy religijne. Podobnie nie wiadomo zbyt wiele o mieszkańcach, ich pochodzeniu i życiu. Badania takich epigrafików jak Basil Aggoula[potrzebny przypis], André Caquot, Francesco Vattioni czy Klaus Beyer pozwoliły stwierdzić, że ich język i pismo było miejscowym dialektem aramejskiego[8].
Z zarysu dziejów odtworzonego ogólnie dzięki odczytaniu ok. 500 napisów wynika, iż w partyjskim imperium Arsacydów Hatra należała do kilkunastu podobnych „księstw” rządzonych przez miejscowych dynastów, o mieszanej populacji (głównie arabsko-aramejskiej). Władcy jej nosili najpierw tytuł māryā (pan), później malkā (król). Udało się ustalić listę panujących w okresie szczytowego rozwoju miasta[9]:
Worōd (ok. 110 r. n.e.)
Ma’anu (ok. 115-116/117 r.)
Elkūd (ok. 116/117-120 r.)
Našrihab (ok. 120-125 r.)
Nasrū (128/129-137/138 r.)
Wolgaš I (ok. 140- ok. 170 r.)
Sanatrūq I (ok. 140-176/177 r.)
(z tytułem królewskim)
Wolgaš I (ok. 140-ok. 170 r.)
Sanatrūq I (ok. 140-176/177 r.)
Abdsamija (ok. 180-197/199 r.)
Sanatrūq II (ok. 200-ok. 240)
Zachowane teksty zawierające bardzo wiele imion własnych (władców, kapłanów, urzędników, założycieli, fundatorów itp.) wskazują na niezwykle mieszaną ludność tego miejsca. Poza imionami semickimi, aramejskimi i arabskimi pojawia się też sporo irańskich (Worod, Walagasz = Wologazes, Sanatruk i in.)[10].
Podczas największego rozkwitu miasto, stanowiące niezwykły zlepek cywilizacyjny, znane też było jako wielokulturowy ośrodek religijny. Przejściowo wysuwano nawet przypuszczenie, iż było to tylko centrum religijne i rodzaj „świętego miasta”[11]. Pod względem kultowym Hatra wykazuje jednak podobieństwo do innych miast, takich jak Palmyra i Dura Europos z ich mieszaniną elementów mezopotamskich, partyjskich i grecko-rzymskich. Zróżnicowany jest także panteon bóstw, którym oddawano tu cześć[potrzebny przypis].
Naczelnym i opiekuńczym bóstwem Hatry był niewątpliwie mezopotamski bóg słońca Szamasz, określany jako „wielki bóg”[12]. Legendy monet hatreńskich zawierają informację: Hatra Szamasza (ḥtr' dy šmš)[13]. Bóg Szamasz był czczony pod imieniem Maran – Nasz Pan, jako jeden ze Świętej triady wyznawanej w Hatrze, obok Martan („Nasza Pani”) oraz Bar-Maren (Syn Naszych Panów). Niestety nie wiadomo, jakie bóstwa kryją się pod tytułem Martan i Bar-Maren. Co do żeńskiego bóstwa, są przypuszczenia, na podstawie analogii epigraficznych z Aszur okresu Królestwa Partów, można przypuszczać, że tytuł Nasza Pani jest tożsama z Nannają, babilońską boginią. Niestety brakuje jakichkolwiek paralel dotyczących Barmarina[potrzebny przypis].
Istniały również świątynie wzniesione ku czci greckiego Hermesa, syryjskiejAtargatis identyfikowanej z Afrodytą, przedislamskich arabskichAllat (utożsamianej z Ateną) oraz Samija, Szahiru (symbolizującego Jutrzenkę) i mezopotamskichNabu oraz Nergala – boga świata podziemnego, któremu oddawano też cześć pod postacią Herkulesa[c]. Odnalezione posągi ujawniają poza tym kult greckiego Posejdona, Erosa, Tyche i rzymskiej Fortuny. Nie spotykanym gdzie indziej przedmiotem czci były też sztandary wojskowe (typu rzymskiego – z kilkoma falerami i orłem na szczycie), zwane sēmyā (od gr.semeion)[potrzebny przypis].
Dzieje badań archeologicznych
Pierwszym w czasach nowożytnych, który spenetrował i opisał obszar ruin miasta w latach 1836-1837, był John Ross – lekarz z angielskiego konsulatu w Bagdadzie[14]. Natomiast pierwsze systematyczne badania terenu są dokonaniem archeologów z Deutsche Orient-Gesellschaft, którzy pod kierunkiem Waltera Andrae prowadzili wówczas prace wykopaliskowe w odległym o 50 km Aszur. W latach 1906–11 sporządzili oni ogólny plan miasta wraz z opisem stanu zachowania ruin[15]. W latach 30. dodatkowo wykonano zdjęcia lotnicze tego stanowiska.
W 1951 r. iracka Dyrekcja Starożytności podjęła ponowne wykopaliska z pomocą archeologów brytyjskich, francuskich, włoskich i in., kierowane przez prof. Fuada Safara. Później prowadzili je też sami Irakijczycy; w latach 70. XX w. kierował nimi dr Wathiq al-Salihi, który zlokalizował świątynię boga Nebo[16]. Podczas pięciu kampanii (do 1955) odkryto 12 niewielkich świątyń z posągami, przedmiotami kultu oraz inskrypcjami dającymi podstawową wiedzę o mieszkańcach Hatry. Dopiero jednak w 2006 r. dzięki zdjęciom z powietrza odkryto na wschód od miasta potężne umocnienia uznane za ślady warownego obozu Sasanidów założonego podczas oblężenia Hatry w 239/240 r.
Od tego czasu odsłonięto znaczne części starożytnego miasta. Ponadto od 1960 r. władze irackie uruchomiły rozległy program rekonstrukcyjno-konserwatorski połączony z kontynuowaniem wykopalisk. W 1990 rząd Saddama Husajna podjął decyzję o planowej rekonstrukcji ruin (świątynia Słońca).
Również w 1990 roku na zaproszenie dyrekcji Irackiego Departamentu Starożytności prace archeologiczne przeprowadziła polska misja Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. Michała Gawlikowskiego[17]. Prace miały miejsce w południowo-wschodniej części miasta. Odsłonięte pozostałości murów, pochodzących z I wieku n.e. zostały prześledzone na dystansie ok. 200 m za pomocą sondaży. Zadokumentowano też ok. 500 m długości odcinek murów obronnych z II–III wieku n.e[18]. Badania te nie były kontynuowane z powodu wybuchu I wojny w Zatoce Perskiej.
W 2003 r. podczas działań wojennych, ze złupionego Muzeum Narodowego w Bagdadzie skradziono wiele cennych zabytków pochodzących z Hatry, i wywieziono za granicę[19].
Prace w Hatrze prowadzą także Włosi z uniwersytetu w Turynie. Początkowo pracami kierowała profesor Roberta Venco-Ricciardi[20]. Obecnie[kiedy?] są prowadzone prace nad skatalogowaniem i konserwacją posągów hatreńskich w Muzeum w Bagdadzie[21].
Zabytki
Rozległe pole ruin z okresu późnopartyjskiego (I-II w.) obejmuje obszar miasta na planie owalu (jak w Ktezyfonie) i powierzchni ok. 320 ha. Jako najlepiej zachowany zabytek starożytnej cywilizacji partyjskiej, Hatra ocalała w tak dobrym stanie jedynie dlatego, że po jej zagładzie nigdy w pobliżu nie powstały siedliska większych gromad ludzkich, wtórnie wykorzystujących materiał budowlany z ruin. Oglądał je już historyk Ammianus Marcellinus podczas odwrotu wojsk cesarza Jowiana z Mezopotamii w 363 r.[d] Miejsce to w ciągu stuleci popadło w zapomnienie również dlatego, że w istocie było odizolowanym miastem-państwem, któremu nie towarzyszyły inne większe organizmy osadnicze.
Miasto wyróżnia brak regularnego planu ulic; otaczała je fosa i mur z obronnymi wieżami. W miejscowej architekturze, w której korzystano głównie z wapienia, splatają się (podobnie jak w Ktezyfonie) elementy greckie, rzymskie, partyjskie i perskie. Jej cechą charakterystyczną jest obecność wielkich budowli halowych zwanych ayvān – szeregowych sal otwartych z frontu i nakrytych wysokimi sklepieniami beczkowymi, a będących zapewne miejscami zgromadzeń i stanowiących innowację Partów w dziedzinie budownictwa[e]. Z kolei kolumnady budowli wyposażone są w kapitele jońskie i korynckie.
Do naszych czasów dotrwały pozostałości okazałych budowli z bogatymi dekoracjami, usytuowanych na centralnym placu miasta, gdzie znajdował się tzw. temenos w kształcie prostokąta (440 x 320 m), otoczony murem i podzielony na kilka dziedzińców. Od jego ogrodzenia (aram.hatra) pochodzi nazwa miasta. Wszystkie budowle znajdujące się wewnątrz – to świątynie z „ajwanami”[f]. Głównym sanktuarium w „temenosie” jest Wielka Świątynia, której przedłużeniem jest świątynia Szamasza – obydwie zbudowane na początku II wieku[g]. Widoczne są pozostałości mniejszych świątyń, a także innych budynków, wśród których rozróżniono sklepy. Na terenie wykopalisk odnaleziono liczne rzeźby – posągi bogów i królów, świadczące o bogactwie miejscowej plastyki tego rodzaju. Wykonane w typowo partyjskim stylu, jako wizerunki stanowią niezwykłą mieszaninę posthellenistyczno-orientalną (np. w połączeniu elementów ubioru partyjsko-perskiego i rzymskiego)[h].
W warunkach pustynnych ogromnym atutem Hatry było stałe posiadanie w obrębie murów naturalnego i niewyczerpalnego zbiornika wodnego – istniejącego do dziś i określanego jako „jezioro” bądź „jeziora”. Ponadto w dalszej części pola ruin zlokalizowano hippodrom, zaś we wschodniej części miasta przetrwały wzniesione z kamienia wieżowate „grobowce” (tumulusy)[22].
Uwagi
↑Bliższy opis u Herodiana w Historii cesarstwa rzymskiego III 9, 4-8; niekonwencjonalne środki obrony (skorpiony, ropa naftowa) przybliża Adrienne Mayor (Grecki ogień, zatrute strzały, bomby skorpionów. Broń chemiczna i biologiczna w świecie starożytnym. Warszawa: Wydawnictwo Amber, 2006, s. 176).
↑Tematyka szerzej zaprezentowana ostatnio w pracy Krzysztofa Jakubiaka Sacral Landscape in Hatra, Uniwersytet Warszawski (Instytut Archeologii), Warszawa 2014 ISBN 978-83-61376-89-7.
↑Również jednak w wyobrażeniu tradycyjnym (w stroju partyjskim) z małżonką i trójgłowym psem – Cerberem, jak na polichromowanej płaskorzeźbie z II w. n.e. (nr MM 11) z muzeum w Mosulu (Guide Book to the Mosul Museum, Bagdad 1966, s. 18).
↑„...Przybyliśmy do Hatry, starego miasta, które leżało w środku pustyni i dawno temu zostało opuszczone.” (Dzieje rzymskie XXV 8, 5).
↑Perski i arabski liwan. „Liwan Hatry – to szeroka, pełna światła i powietrza monumentalna sala, jakiej do tej pory nie znano.” (K. Gawlikowska, Sztuka Mezopotamii, Warszawa 1975, s. 276).
↑„Główny jednak zespół architektoniczny stanowi rozwiązanie do tego stopnia nowe, że pierwsi badacze wzięli go za pałac, a nie za świątynię, kierując się podobieństwem do późniejszej rezydencji władców sasanidzkich w Ktezyfonie.” (K. Gawlikowska, dz. cyt., s. 275).
↑Wcześniej określane jako pałac, ich funkcję religijno-kultową potwierdziła jednak bezspornie inskrypcja budowy datowana na rok 77 n.e. (The Princeton Encyclopedia..., dz. cyt. poniżej).
↑Wyniki studiów nad rzeźbą opublikowali Harald Ingholt – Parthian sculptures from Hatra (1954), oraz D. Homès-Fredericq – Hatra et ses sculptures parthes. Étude stylistique et iconographique (Istanbul 1963).
↑EnricoE.FoiettaEnricoE., Roberta VencoR.V.RicciardiRoberta VencoR.V., Hatra: il territorio e l'urbanistica, Access Archaeology, Oxford: Archaeopress, 2018, ISBN 978-1-78969-005-7 [dostęp 2024-11-12]. Brak numerów stron w książce
↑Co podaje Kasjusz Dion w Historii rzymskiej LXVIII 31, 1-2.
↑F. Vattioni, Le iscrizioni di Hatra, s. 109n. Obecność Rzymian na pewno nie przekracza jednak czasu panowania Gordiana III (238-244).
↑F. Vattioni, Le iscrizioni di Hatra, Napoli 1981; K. Beyer, Die aramäischen Inschriften aus Assur, Hatra und dem übrigen Ostmesopotamien, Göttingen 1998.
↑Według: Michael Sommer, Hatra. Geschichte und Kultur einer Karawanenstadt im römisch-partischen Mesopotamien, Mainz 2003.
↑Sabri Abbadi, Die Personennamen der Inschriften aus Hatra, Hildesheim 1981.
↑Daniel Schlumberger w Der hellenisierte Orient. Die griechische und nachgriechische Kunst ausserhalb des Mittelmeerraumes, Baden-Baden 1969.
↑Kasjusz Dion, Historia rzymska LXVIII 31, 2 ; LXXVI 12, 2. Legenda jednej z monet mówi nawet o „Hatrze Szamasza”.
↑Notes on Two Journeys from Baghdád to the Ruins of Al Hadhr, in Mesopotamia, in 1836 and 1837 [w] „Journal of the Royal Geographical Society in London” t. 9 (1839), s. 443-470.
↑Hatra nach Aufnahmen von Mitgliedern der Assur Expedition der Deutschen Orient-Gesellschaft [2 tomy], Leipzig 1908-12.
↑W. al-Salihi, The Shrine of Nebo at Hatra [w] „Iraq” t. 45 (1983), s. 140-145.
↑MichałM.GawlikowskiMichałM., The first season of excavations in Hatra, Iraq, „Polish Archaeology in the Mediterranean”, 2, 1991, s. 119-121.
