Haberbusch i Schiele

Haberbusch i Schiele
Ilustracja
Reklama spółki Haberbusch i Schiele (1936)
Państwo

 Polska

Siedziba

Warszawa

Adres

ul. Krochmalna 59

Data założenia

1846

Data likwidacji

1948

brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons
Barykada pod filią browaru przy ul. Żelaznej 59 we wrześniu 1939
Charakterystyczna butelka kaucyjna dawnego browaru z lat 40. XX w.
Fragment nieistniejącej wystawy poświęconej historii browaru w Muzeum Woli. Widoczne żeliwne odlewy sfinksów (znak firmowy spółki) znajdujące się do 2005 przed wejściem do słodowni przy ul. Wroniej 45
Teren dawnego browaru w 2018, widok od strony ul. Wroniej. W centralnej części zachowany budynek warzelni

Haberbusch i Schiele – istniejąca w latach 1846–1948 spółka z siedzibą przy ul. Krochmalnej 59 w Warszawie, zajmująca się produkcją piwa, wódek, likierów i napojów gazowanych[1]. Jej założycielami i pierwszymi właścicielami byli Błażej Haberbusch, Konstanty Schiele i Jan Henryk Klawe.

Historia

W 1823 władze Królestwa Polskiego wprowadziły nowe taryfy celne i zakazano sprowadzania z zagranicy prawie wszystkiego, co można wyprodukować w kraju, m.in. wielu rodzajów alkoholi[2]. Fakt ten dał impuls do produkcji w kraju. W 1840 działało w Warszawie 40 browarów[2].

Założenie browaru

11 marca 1846 Jan Henryk Klawe i Błażej Haberbusch nabyli okazyjnie na licytacji założony sześć lat wcześniej browar należący do Jana G. Schöffera, produkujący piwo w typie bawarskim[3]. Błażej Haberbusch był piwowarem, a Jan Henryk Klawe byłym piekarzem z dużym zasobem finansowym po sprzedaży piekarni i kilku posesji w Warszawie. Dobrali do spółki Konstantego Schiele, z którym wcześniej Haberbusch pracował w zakupionym browarze[4]. Powstała w ten sposób spółka rodzinna Haberbusch, Schiele i Klawe. Rodzinna, bo w 1849 roku Haberbusch ożenił się z Anną Marianną Klawe (1829–1893), córką Jana Henryka, a w roku 1851 Konstanty Schiele z jej siostrą Dorotą Karoliną Klawe (1831–1900).

Firma, która produkowała ciemne, mocne piwo w stylu bawarskim, rozwijała się prężnie. W 1849 nabyła browar znajdujący się na sąsiedniej posesji przy ulicy Wroniej, a rok później kupiła browar Czarneckiego mieszczący się przy ulicy Kruczej.

Do znacznego rozwoju, oprócz udanych inwestycji, przyczyniły się m.in. licznie powstające ogródki piwne, które finansował browar. W 1865 Henryk Klawe postanowił wycofać się ze spółki, która wypłaciła mu udziały w astronomicznej na ówczesne czasy kwocie 42 tys. rubli[5]. Od tej pory spółka nosiła nazwę Haberbusch i Schiele. Firma produkowała piwo wówczas jedynie sezonowo od późnej jesieni do wiosny. Nie posiadała własnej lodowni, korzystała więc z wynajmowanych piwnic, m.in. kościelnych. Nie przeszkodziło to jednak w znacznym rozwoju browaru, który w początkach swojej działalności produkował 80 tys. wiader (8 tys. hl) piwa, a w 1879 110 tys. wiader (11 tys. hl) o wartości 115 tys. rubli przy zatrudnieniu 38 robotników[4].

Przekształcenia własnościowe i dalszy rozwój browaru

Dzięki wysokiej jakości piwa, ogródkom piwnym i dobrej reklamie browar szybko się rozwijał. Dochodzili nowi akcjonariusze, a firma się modernizowała, wprowadzając m.in. najnowsze maszyny parowe i nowinki techniczne. W 1877 Błażej Haberbusch na rok przed śmiercią przekazał swoje udziały synom Henrykowi, Karolowi i Aleksandrowi, a 9 lat później podobnie uczynił Konstanty Schiele odstępując swe udziały synom Feliksowi, Kazimierzowi Ludwikowi i Karolowi. Nowi właściciele przekształcili swoje przedsiębiorstwo w 1898 w Towarzystwo Akcyjne Browaru Parowego i Fabryki Sztucznego Lodu p.f. „Haberbusch i Schiele” z siedzibą przy ul. Krochmalnej 59, z kapitałem 1 500 000 rb i w dalszym ciągu rozwijali browar, który stawał się powoli liczącym się w skali europejskiej zakładem piwowarskim[6]. Przyczyniła się do tego m.in. produkcja lodu, który umożliwiał przechowywanie zapasów piwa bez straty w jakości, a tym samym nieprzerwaną produkcję.

Piwo marki „Haberbusch” wysyłane było na krańce Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego, do Niemiec i do wielu innych krajów Europy oraz na Daleki Wschód. W latach 80. XIX w. 1/3 części produkcji sprzedawana była w Warszawie, reszta na Ukrainie (zakład posiadał rozlewnię piwa w Kijowie), a także na prowincji[7]. Przed 1900 Towarzystwo Akcyjne Browaru Parowego i Fabryki Sztucznego Lodu „Haberbusch i Schiele” dysponowało dwiema ciężarówkami, składami w Łodzi i Kaliszu, 20 wagonami kolejowymi, a także ochronką dla dzieci, szkołą elementarną, kuchnią dla pracowników, kasą oszczędnościowo-pożyczkową oraz gabinetem lekarskim ze stale dyżurującym chirurgiem[8].

Browar Haberbusch i Schiele w XX wieku

Na początku XX w. Haberbusch i Schiele był największym browarem warszawskim i jednym z największych w Europie. W 1907 przejął browar W. Kijoka, a cztery lata później wybudowano największy w Królestwie Polskim komin mierzący 65 m[6]. W 1908 zmarł ostatni z rodu Haberbuschów – Karol. Mimo bezpotomnej śmierci obu Haberbuschów nazwisko ich pozostało w nazwie firmy. Do zarządu z ramienia rodu Haberbuschów wszedł Jan Patzer – żonaty z siostrzenicą Karola Haberbuscha, a prezesem spółki został Feliks Schiele. Po jego śmierci stery rodzinnej firmy przejął jego młodszy brat Kazimierz.

W 1911 browar osiągnął rekordową produkcję piwa, od którego skarbowi państwa rosyjskiego zapłacił akcyzę w wysokości 328 092 rubli. Był wówczas największym producentem piwa na terenie zaboru rosyjskiego, przy czym jedna trzecia produkcji sprzedawana była w Królestwie Polskim, a reszta eksportowana na rynek Imperium Rosyjskiego. Produkowane wówczas przez browar piwa dzielono w następujący sposób:

  • ze względu na opakowanie: piwa butelkowe i beczkowe
  • ze względu na trwałość: piwa niepasteryzowane i pasteryzowane eksportowe
  • ze względu na typ: piwa pilzneńskie jasne, bawarskie ciemne, kulmbachskie czarne przygotowywane specjalnie na eksport na Kaukaz i Daleki Wschód

Przed wybuchem I wojny światowej browar zatrudniał 220 pracowników[9]. Jednakże działania wojenne oraz niemieckie rekwizycje rabunkowe doprowadziły do załamania produkcji piwa i strat materalnych na łączną sumę 5 milionów rubli w złocie.

Upadek Imperium Rosyjskiego po I wojnie światowej i utrata tego wielkiego rynku zbytu przesądziła o upadku wielu browarów warszawskich oraz o konieczności ich fuzji.

Od 1921 w wyniku połączenia 5 firm piwowarskich powstała Spółka Akcyjna Zjednoczonych Browarów „Haberbusch i Schiele”, która pod tą nazwą funkcjonowała do wybuchu wojny. Dyrektorem browarów był Kazimierz Bancarzewski. Udziałowcami zostali rodziny Haberbuscha, Schielego oraz Lampe, Czarkowskich, Oppenheimów, Reychów, Machlejdów, Bogusławskich, Patzerów i Jungów. Spółka zarządzała browarami w Warszawie, Białymstoku, Kaliszu, Łodzi i Ciechanowie. Produkcja wynosiła wówczas 10% całej produkcji krajowej ustępując jedynie browarom Tychy i Okocim[2]. W 1931 zysk netto wyniósł prawie 3 mln złotych[8]. Browar produkował także butelkowany kwas chlebowy.

W listopadzie 1932 miała miejsce katastrofa budowlana po zawaleniu ściany browaru, w wyniku której śmierć poniosło 18 osób[10]. W 1934 sąd uznał dyrektora browaru Henryka Oppenheima za winnego nieumyślnego spowodowania śmierci kilkunastu osób oraz uszkodzenia ciała kilkunastu innych ofiar. Wymierzył mu łączną karę 1,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu na trzy lata[11].

W latach 30. zatrudnienie w przedsiębiorstwie wynosiło ok. 550–600 pracowników[9]. Zdolność produkcyjna browaru wynosiła ok. 200 tys. hl piwa rocznie[12].

Przedsiębiorstwo ucierpiało podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939[13][14]. Studnie głębinowe zakładu zasilały w wodę uszkodzoną sieć miejską, a w budynku słodowni zakwaterowano 500 uciekinierów z zachodniej części kraju[15]. Po zajęciu Warszawy browar znalazł się pod administracją niemiecką i funkcjonował do powstania warszawskiego[16]. W październiku 1943 niemiecki Sąd Doraźny skazał syna współwłaściciela przedsiębiorstwa Jerzego Antoniego Schielego za działalność konspiracyjną na karę śmierci; został on rozstrzelany w grudniu tego samego roku[17].

W czasie powstania warszawskiego browar znajdował się pod kontrolą Niemców i jedynie nocami penetrowały go oddziały powstańcze[18]. Polacy zajęli natomiast pobliskie magazyny przedsiębiorstwa przy ul. Grzybowskiej 58 (wejście od ul. Ceglanej 4/6), w których znajdowały się m.in. duże zapasy jęczmienia, stały się ważnym źródłem żywności dla mieszkańców miasta[19][18]. Ze zboża przygotowywano m.in. zupę plujkę[19].

Po wojnie zniszczenia zakładów oceniano na 70%. Z wywiezionych z Warszawy maszyn odzyskano jedynie aparaturę z Fabryki Wódek i Likierów przy ul. Ceglanej[15]. W piwnicach zniszczonego browaru znajdowało się kilka tysięcy hektolitrów piwa, które sprzedano w marcu i kwietniu 1945[12].

W 1946 browar został znacjonalizowany, jednocześnie podjęto decyzję, aby nie odbudowywać zakładu na dawnym miejscu[15]. Decyzję zmieniono w 1950 i produkcję na Woli wznowiono w 1954[7]. Spółka działała do pierwszych lat XXI w., m.in. jako Warszawskie Zakłady Piwowarskie (od 1968), a później Browary Warszawskie.

 Osobny artykuł: Browary Warszawskie.

Budynki uległy rozbiórce po 2004, a od 2005 produkcja piwa została przeniesiona do Warki.

Teren dawnego browaru został sprzedany jednemu z deweloperów. Nową zabudowę, mieszkaniową pomiędzy ulicami Krochmalną i Chłodną, i biurową w części działki przy ul. Grzybowskiej, zaprojektowała pracownia JEMS Architekci[20]. Pomiędzy budynkami zaplanowano ogólnodostępne place, a w dawnym budynku warzelni minibrowar[20].

Upamiętnienie

W 2020 drodze wewnętrznej znajdującej się na terenie dawnego browaru między ulicami Krochmalną i Grzybowską Rada m.st. Warszawy nadała nazwę ulica Haberbuscha i Schielego[21].

Przypisy

  1. ↑ Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łódź: Księży Młyn, 2009, s. 21. ISBN 978-83-61253-51-8.
  2. ↑ a b c Z historii piwa: Gdy Warszawa piwem stała, Jerzy S. Majewski, gazeta.pl, 2003-07-16
  3. ↑ Joanna Niklewska: Browar na Krochmalnej czyli dzieje firmy Haberbuschów i Schielów [w:] Zeszyty Wolskie nr 2. Warszawa: Muzeum Woli − Oddział Muzeum Historycznego m.st. Warszawy i Urząd Dzielnicy Wola Gminy Warszawa-Centrum, 2000, s. 3−4. ISBN 83-88477-03-X.
  4. ↑ a b Mariusz Płaczkiewicz (red.): Historia Browarów Warszawskich "Królewskich" S.A. w zarysie. Warszawa: CRESCO, 2001.
  5. ↑ Archiwum Państwowe w Warszawie, Kancelaria Notariusza Warszawskiego Józefa Żbikowskiego, sygn. 82/805/0/-/17, akt 1940/519. Cyt. za M. Klawe-Mazurowa, dzieło cytowane, s. 247
  6. ↑ a b Zjednoczone Browary pf. Haberbusch i Schiele” SA. madein.waw.pl. [dostęp 2010-03-22].
  7. ↑ a b Pożegnanie Haberbusha, Agnieszka Domańska, "Życie", 2004-06-19
  8. ↑ a b Andrzej Dworak: Warszawskie piwo. Jasne, że jasne. I mocne.... wp.pl. [dostęp 2010-03-19].
  9. ↑ a b Michał Krasucki: Warszawskie dziedzictwo postindustrialne. Warszawa: Fundacja Hereditas, 2011, s. 233. ISBN 978-83-931723-5-1.
  10. ↑ Katastrofa przy ul. Krochmalnej w Warszawie. „Gazeta Lwowska”, s. 9, Nr 267 z 17 listopada 1932. 
  11. ↑ Echa katastrofy w browarze Haberbuscha, Dyr. Oppenheim skazany na półtora roku więzienia. „ABC”, s. 1, Nr 14 z 15 stycznia 1934. 
  12. ↑ a b Juliusz Komornicki i in.: Kronika przemysłu piwowarskiego. Część I lata 1945–1980. Warszawa: Piwochmiel, s. 49.
  13. ↑ Marian Marek Drozdowski: Alarm dla Warszawy. Ludność cywilna w obronie stolicy we wrześniu 1939 r.. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969, s. 147.
  14. ↑ Mieczysław Cieplewicz. Bombardowanie i ostrzeliwanie Warszawy we wrześniu 1939 r.. „Kronika Warszawy”. 4/48, s. 57, 1981. 
  15. ↑ a b c Jacek Oleksiewicz: Warszawska Wola. Warszawa: Towarzystwo Przyjaciół Warszawy Oddział Wola, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy i Warszawski Tygodnik Ilustrowany "Stolica", 1974, s. 76.
  16. ↑ Michał Krasucki: Warszawskie dziedzictwo postindustrialne. Warszawa: Fundacja Hereditas, 2011, s. 234. ISBN 978-83-931723-5-1.
  17. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 358. ISBN 978-83-07-03239-9.
  18. ↑ a b Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 95. ISBN 83-11-09261-3.
  19. ↑ a b Agnieszka Cubała: Sten pod pachą, bimber w szklance, dziewczyna i ... Warszawa. Życie codzienne powstańczej Warszawy. Warszawa: Bellona, 2015, s. 25. ISBN 978-83-11-13954-1.
  20. ↑ a b Michał Wojtczuk. Nazwy w nowym osiedlu pełnym historii. „Gazeta Stołeczna”, s. 2, 27 czerwca 2018. 
  21. ↑ Uchwała nr XXXIX/1238/2020 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 19 listopada 2020 r. w sprawie nadania nazwy obiektowi miejskiemu w Dzielnicy Wola m.st. Warszawy. [w:] Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego poz. 11634 [on-line]. 27 listopada 2020. [dostęp 2021-03-02].


Linki zewnętrzne