Najwcześniejsze informacje o grupie gwiazd znanej dzisiaj jako Strzelec pochodzą od Sumerów, którzy identyfikowali ją z Nergalem. Był to bóg zsyłający zarazę, który władał światem podziemnym[1]. Przedstawiany był jako postać z dwiema głowami. Jedna to głowa pantery, druga była głową człowieka, a zamiast końskiego ogona miał żądło skorpiona. Sumeryjczycy nazywali tę postać Pablisag (w wolnym tłumaczeniu „najważniejszy przodek”)[3].
Grecy przejęli ten gwiazdozbiór, ale w czasach hellenistycznych istniały rozbieżności co te konstelacje przedstawiają. Aratus opisał je jako dwa oddzielne gwiazdozbiory, Strzały i Łucznika. Inni grecy wiązali ich kształt z centaurem Chironem, umieszczonym na niebie, by prowadził argonautów do Kolchidy. Ta interpretacja powodowała omyłkową identyfikację Strzelca z samym Chironem, który był już na niebie jako Centaur. Eratostenes z kolei argumentował, że gwiazdy Strzelca nie mogły przedstawiać Centaura dlatego, że centaury nie używały łuków[1]. Wyobraża jednego z mitologicznych pół koni, pół ludzi, mądrego i przyjaznego ludziom centaura Krotosa, syna Pana i nimfyEufemii, ulubieńca muz, umieszczonego na niebie przez bogów Olimpu m.in. za wynalezienie łuku. Przedstawiany z napiętym łukiem wycelowanym w serce sąsiedniego Skorpiona[2]. Konstelacja Strzelca jest starsza od gwiazdozbioru Centaura, wyobrażającego mądrego i pokojowo nastawionego Chirona; Strzelec ma w tradycyjnych przedstawieniach wyraźnie groźny wygląd[4]. Na starych mapach gwiazdozbiór ten jest nazywany Centaurem, ale w mitologii greckiej funkcjonuje jako satyr. Na niektórych mapach nieba u przednich nogach Strzelca gwiazdy zaznaczone są w postaci wieńca na pamiątkę jednej z gier rozgrywanych przez Krotosa[3]. Grecy wyobrażali sobie Krotosa jako stworzenie dwunożne, podobne do Pana, ale z końskim ogonem. Uważano go za wynalazcę łucznictwa, często polującego konno i mieszkającego razem z muzami na górze Helikon.
Strzelec nie zawsze i nie wszędzie kojarzył się z postacią centaura. W atlasach chińskich w jego miejscu znajdował się tygrys, od którego został nazwany jeden z gwiazdozbiorów chińskiego zodiaku[5]. Hebrajczycy widzieli w znaku Strzelca Goga, wroga Izraela. Natomiast Julius Schiller, główny orędownik nieudanej „chrystianizacji” nieba, zastąpił Strzelca Apostołem Mateuszem[5]. Wreszcie Rzymianie zdecydowali się na interpretację, że jest to centaur, ale taki, który strzelał z łuku. Współczesna nazwa ma korzenie w czasach starożytnego Rzymu: Sagitta po łacinie oznacza „strzałę”[1].
Gwiazdy Strzelca
asteryzm „imbryk”
Osiem najjaśniejszych gwiazd tej konstelacji tworzą rozpoznawalny asteryzm zwany Imbrykiem, kształtem przypominający czajnik[4]. Można go zobaczyć bez trudu nawet przy niezbyt czystym niebie. Rączkę imbryka tworzą Tau (τ), Fi (φ), Zeta (ζ) i Sigma (σ), jego wieczko Fi, Lambda (λ) i Delta (δ), podstawę Zeta i Epsilon (ε), natomiast dziobek Epsilon i Gamma (γ)[1].
Gwiazdy Lambda, Delta i Epsilon tworzą łuk. Natomiast Gamma wyznacza grot strzały[4].
Niebieskobiała gwiazda ciągu głównego Alfa (α) Sagittarii (Rukbat) znajduje się w odległości 170 lat świetlnych. Mimo oznaczenia literą Alfa (α) nie jest najjaśniejszą gwiazdą konstelacji[4]. Ten niezbyt jasny niebieski karzeł czwartej wielkości leżący w południowej części gwiazdozbioru, daleko od jej głównego motywu, zajmuje czternaste miejsce pod względem jasności[1].
Beta (β) Sagittarii (Arkab) to para gwiazd czwartej wielkości, widoczna nieuzbrojonym okiem. Jedna z nich, ta bardziej wysunięta na północ i nieco jaśniejsza, ma towarzysza siódmej wielkości. Te trzy gwiazdy leżą w różnych odległościach i nie są ze sobą związane fizycznie[6]. Optyczny układ podwójny widoczny nieuzbrojonym okiem. β¹ Sgr (Arkab Prior)[7] jest niebieskobiałą gwiazdą czwartej wielkości położona w odległości 378 lat świetlnych. Przez mały teleskop można zobaczyć jej towarzysza siódmej wielkości gwiazdowej. Natomiast β² Sgr (Arkab Posterior)[7] jest białą gwiazdą o jasności obserwowanej około 4,3m leżącą od nas w odległości 139 lat świetlnych[4].
Gamma (γ) Sgr (Alnasl) jest pomarańczowym olbrzymem znajdującym się w odległości 96 lat świetlnych[4]. Gwiazda nosi nazwę Alnasl („czubek”) i przedstawia grot strzały[1].
Delta (δ) Sgr to pomarańczowy olbrzym znajdujący się w odległości 306 lat świetlnych od Słońca[4]. Gwiazda znana pod nazwą Kaus Media, co jest arabsko–łacińskim połączeniem oznaczającym „środek łuku”[7][4].
Epsilon (ε) Sgr (Kaus Australis) to niebieskobiały olbrzym klasy B położony w odległości 145 lat świetlnych i około 400 razy jaśniejszy od Słońca[1]. Kaus Astralis oznacza „łuk południowy” i jest najjaśniejszą gwiazdą konstelacji[4]. Jest to ciasny układ podwójny z dominującym składnikiem, którym jest olbrzym typu B[3].
Kaus Borealis [Lambda (λ) Sgr] to pomarańczowy olbrzym położony w odległości 77 lat świetlnych[4].
Nunki [Sigma (σ) Sgr] jest niebieską gwiazdą znajdującą się w odległości 224 lat świetlnych[4]. Druga co do jasności gwiazda konstelacji[1]. Karzeł typu B o jasności 3300 razy większej od Słońca i oddalony o 228 lat świetlnych. Nazwę Ninki nadali dawni Asyryjczycy lub Babilończycy[3]. Starobabilońska nazwa Nunki jest dowodem na to, że astronomia grecka pozostawała w ścisłych związkach z astronomią kultur Mezopotamii[5].
Mi (μ) Sgr gwiazda czwartej wielkości znana jako Polis, co po koptyjsku oznacza „źrebię”. Jest to jasny błękitny nadolbrzym klasy B. Oglądamy go z odległości około 3600 lat świetlnych. Gdyby umieścić go w miejscu Słońca to sięgałby do orbity Wenus i świecił 180 000 razy jaśniej od niego[1].
X Sgr znajduje się w odległości około 1100 lat świetlnych. Żółtobiały olbrzym z grupy cefeid, którego wielkość gwiazdowa zmienia się w czasie 7 dni[4].
Y Sgr to kolejny żółtobiały olbrzym z grupy cefeid leżący w odległości około 1300 lat świetlnych od nas. Jasność obserwowana zmienia się w czasie 5,8 dnia[4].
RR Sgr jest czerwonym olbrzymem, gwiazdą zmienną typu Mira Ceti. Zmiana jasności obserwowanej mieści się w przedziale 5,4 –14,0m w okresie czternastu miesięcy. Ze względu na zbyt dużą odległość, trudno ją dokładnie określić[4].
RY Sgr to południowy odpowiednik R Coronae Borealis. Gwiazda, której jasność wynosząca zazwyczaj około 6m, niekiedy gwałtownie spada do około 14m[4].
Interesujące obiekty
W Strzelcu znajduje się najwięcej (aż 15) obiektów z katalogu Messiera.
Mgławica Laguna (NGC 6523, M8) zajmuje obszar trzy razy szerszy od Księżyca w pełni. To jedna z największych mgławic na niebie. Zawiera gromadę NGC 6530, złożoną z około 25. gwiazd siódmej wielkości i ciemniejszych. Powstała stosunkowo niedawno z gazu tworzącego mgławicę. W zachodniej części Laguny widać dwie gwiazdy; jaśniejsza to 9 Sagittarii – błękitny nadolbrzym szóstej wielkości. Na fotografiach widać mgławicę w czerwonych barwach, ale oglądana nieuzbrojonym okiem sprawia wrażenie mlecznobiałej. Widać ją jako wydłużoną plamkę[4][6]. Znajduje się w odległości około 5500 lat świetlnych. Jest jednym z najczęściej fotografowanych obiektów nieba[7]. Szczegółowe badania ujawniły obecność globul Boka oraz gazowych struktur, jakie im towarzyszą, tak zwanych obiektów Herbiga-Haro[3].
Mgławica Trójlistna Koniczyna (NGC 6514, M20) zawdzięcza swą nazwę przecinającym ją ciemnym pasom pyłu, które dzielą ją na trzy części[6]. W średniej wielkości teleskopie widać jedynie niewyraźną plamkę światła, otaczającą gwiazdę podwójną HN 40 (składniki ósmej i dziewiątej wielkości). M20 jest odległa o 5000 lat świetlnych[4].
Kolejny obiekt – Mgławica Omega (NGC 6618, M17) leży na granicy z Tarczą. Przypomina dużą grecką literę Omega. Niektórym kojarzy się z łabędziem, stąd jej druga nazwa – Mgławica Łabędzia. Luźna gromada gwiazd w jej obrębie jest widoczna przez lornetkę[6]. Mgławica o średnicy kątowej zbliżonej do średnicy Księżyca leży w odległości 5000 lat świetlnych[4]. Jest mgławicą podobną do Laguny, zachodzą w niej te same procesy gwiazdotwórcze i położona jest w podobnej odległości od nas[7]. Jeden z najbardziej aktywnych obszarów gwiazdotwórczych w Drodze Mlecznej[3].
M18 (NGC 6813), kolejna gromada otwarta warta zobaczenia. Przy użyciu małego teleskopu zobaczymy tam tylko kilkadziesiąt młodych gwiazd w obszarze o rozmiarach dwunastu minut kątowych[3]. Mgławica Trójlistna Koniczyna
M21, pająkokształtna gromada otwarta, zawierająca około 70. gwiazd siódmej wielkości i słabszych. Znajduje się w odległości 4000 lat świetlnych od Układu słonecznego[4]. Leży na północ od M20, zbita jasna gromada otwarta bardzo dobrze widoczna w 15-centymetrowym teleskopie[1]. Gromada składa się z młodych (w przeważającej większości), mało masywnych gwiazd liczących zaledwie 4,6 miliona lat. W 1764 roku została sklasyfikowana przez Messiera[3].
Gromada kulistaM22 (Gromada Strzelca, NGC 6656) to jedna z ciekawszych gromad na niebie, leżąca niedaleko pokrywki Dzbana, widoczna przy dobrych warunkach nieuzbrojonym okiem. To duża, obfitująca w gwiazdy gromada piątej wielkości. Można ją dostrzec gołym okiem. Przez lornetkę wygląda jak kłębek wełny wielości 2/3 średnicy Księżyca[6]. Za pomocą teleskopu można rozdzielić gwiazdy w zewnętrznych częściach gromady. Jądro nie jest tak skondensowane, jak w innych gromadach kulistych. Położona jest w odległości 10,6 tysięcy lat świetlnych. Jedna z najjaśniejszych gromad kulistych całego nieba została odkryta w 1665 roku przez Abrahama Ihlego i niemal wiek później dołączona do katalogu Messiera[3]. Na skraju pola widzenia teleskopu widać mniejszą gromadę kulistą siódmej wielkości M28 (NGC 6626)[4].
M23 (NGC 6494) to szeroko rozproszona gromada otwarta. Ma wydłużony kształt i złożona jest z gwiazd dziesiątej i jedenastej wielkości, miejscami ułożonych w łuki. Znajduje się w odległości 2100 lat świetlnych od Słońca[4]. W jej skład wchodzi około 150 gwiazd o wieku szacowanym na 220 do 300 milionów lat[3].
M24 (Chmura gwiazd Strzelca); rozległa chmura gwiazd Drogi Mlecznej na południe od M17 i M18. Chmura zajmuje obszar wielkości kątowej około 2°x 1° i jest jednym z najlepiej widocznych nieuzbrojonym okiem fragmentów Galaktyki. Niekiedy nazwą M24 określa się jedynie małą gromadę słabych gwiazd w północnej części chmury, znanej jako NGC 6603, ale jest to niezgodne z opisem Messiera[4]. Droga Mleczna
M25 (IC 4725) jest rozproszoną gromadą około 30. gwiazd leżącą w odległości 2300 lat świetlnych od Słońca. Najjaśniejszą gwiazdą obiektu jest U Sgr – żółty nadolbrzym z grupy cefeid. M25 dobrze widoczna przez lornetkę. Najbardziej widoczne składniki układają się w dwie „poprzeczki” w centrum gromady[4].
M55 (NGC 6809) jest gromadą kulistą szóstej wielkości o słabo skondensowanym centrum. Znajduje się w odległości 19 tysięcy lat świetlnych od nas. Przy pomocy małego teleskopu można dostrzec pojedyncze gwiazdy i ciemne wcięcie z jednej strony[4].
Oprócz gromad otwartych gwiazdozbiór zawiera liczne gromady kuliste. Najważniejsze z nich to: M28 (NGC 6626), M54 (NGC 6715), M55, M69 (NGC 6637), M70 (NGC 6681) i M75 (NGC 6864). To obiekty stosunkowo jasne, o dużych średnicach kątowych. Dają się łatwo rozdzielić w amatorskich instrumentach na pojedyncze gwiazdy. Położone są w odległości o kilka do kilkudziesięciu tysięcy lat świetlnych od nas[7].
Przez gwiazdozbiór Strzelca przebiega w naszych czasach 33,4° ekliptyki – 1/8 znaku Strzelca i niemal cały znak Koziorożca, wraz z punktem przesilenia zimowego. Słońce wędruje na tle gwiazdozbioru Strzelca pomiędzy 18 grudnia a 20 stycznia.
Przez zachodnią część gwiazdozbioru przebiega najjaśniejsza część Drogi Mlecznej, zawierająca jedno ze spiralnych ramion Galaktyki – ramię Strzelca, które przesłania znajdujące się za nim jądro galaktyczne. Punkt wskazujący kierunek ku odległemu o 28 tysięcy lat świetlnych centrum Galaktyki leży około 1° na południe od gwiazdy X Sagittarii, przy granicy Strzelca z Wężownikiem i Skorpionem[2]. W centrum Galaktyki zidentyfikowano 4 mln razy masywniejszą od Słońca czarną dziurę opisaną jako Sagittarius A*[8]
16 marca 2015 roku w konstelacji wybuchła nowaNova Sagittarii 2015 No. 2 (druga w tym roku). W chwili wybuchu miała jasność 6m, a pięć dni później osiągnęła 4,4m[9].
Rój meteorów
Obserwatorzy meteorów powinni pamiętać o czerwcowym roju, zwanym Sagittarydami, które w pierwszym tygodniu miesiąca dają około 8 zjawisk na godzinę[7].
↑ abcPrzewodnik po gwiazdozbiorach. W: Jan Desselberger, Jacek Szczepanik: Tablice astronomiczne z przewodnikiem po gwiazdozbiorach. Bielsko-Biała: PPU „PARK” Sp. z o.o., 2002, s. 172–175. ISBN 83-7266-156-1.
↑ abcdefghijKamil Złoczewski: Gwiazdozbiór Strzelca. T. 74. Poznań: Amermedia Sp. z o.o., 2013, s. 20–23, seria: Kosmos. Tajemnice Wszechświata. Encyklopedia Astronomii i Astronautyki. ISBN 978-83-252-2007-5.
.jpg)
