Goryczuszka orzęsiona

Goryczuszka orzęsiona
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

goryczkowce

Rodzina

goryczkowate

Rodzaj

Gentianopsis

Gatunek

goryczuszka orzęsiona

Nazwa systematyczna
Gentianopsis ciliata (L.) Ma
Acta Phytotax. 1: 15 1951
Synonimy
  • Gentiana ciliata L.
  • Gentianella ciliata (L.) Borkh
Multimedia w Wikimedia Commons

Goryczuszka orzęsiona, goryczka orzęsiona (Gentianopsis ciliata (L.) Ma[3]) – gatunek rośliny należący do rodziny goryczkowatych. Wcześniej powszechnie klasyfikowany jako goryczka Gentiana ciliata L. i następnie goryczuszka Gentianella ciliata (L.) Borkh. Występuje w południowej i środkowej Europie. W Polsce pospolity jest w Sudetach i Karpatach, rzadziej występuje także na pogórzu i przyległych obszarach. Północna granica jego zasięgu przebiega przez Wrocław-Kielce-Zamość[4]. We florze Polski ma status gatunku rodzimego.

Morfologia

Łodyga
Cienka, wzniesiona lub dźwigająca się. Dorasta do 7–30 cm. Zazwyczaj jest pojedyncza, wyjątkowo tylko rozgałęzia się. Roślina posiada kłącze z cienkimi, nitkowatymi rozłogami.
Liście
Lancetowate, ustawione parami, gładkie i ostro zakończone. Są całobrzegie i nieco lśniące.
Kwiaty
Kolor kwiatów może być różny (od niebieskich do białych), zależnie od środowiska. Wyrastają pojedynczo lub po kilka na szczycie łodygi. Płatki korony charakterystycznie postrzępione na brzegu (przypominają rzęski) i stąd pochodzi gatunkowa nazwa rośliny. Kielich o dzwonkowatorurkowatym kształcie, znacznie dłuższy od wolnej części płatków, złożony z czterech zrosłych działek zakończonych ostrymi ząbkami. Słupek pojedynczy z okrągławym znamieniem, otoczony przez 4 pręciki o czerwonych pylnikach. Roślina miododajna, podłużne miodniki występują głęboko wewnątrz korony, u jej nasady.
Owoc
Torebka na długiej szypułce, po dojrzeniu pękająca na dwie części.
  • Morfologia
    Morfologia
  • Kwiat
    Kwiat
  • Wnętrze kwiatu
    Wnętrze kwiatu

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia lub bylina, hemikryptofit i heliofit. Kwitnie od lipca do września, zapylana jest przez motyle i błonkówki. Kwiaty zamykają się na noc, oraz w czasie deszczu i dużego spadku temperatury. Występuje na suchych murawach, na brzegu lasów i zarośli, na łąkach, głównie na podłożu wapiennym. Najwyższe jej stanowisko w Tatrach znajduje się na Kopie Magury, głównie jednak rośnie w reglu dolnym i górnym. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Cl. Festuco-Brometea[5].

Liczba chromosomów 2n=44[6].

Systematyka i zmienność

Po raz pierwszy gatunek został opisany w 1753 roku pod nazwą Gentiana ciliata (basionym) przez Karola Linneusza w Species Plantarum: 1, s. 231[7]. W polskojęzycznej literaturze długo funkcjonował pod nazwą goryczka orzęsiona. Następnie wyodrębniono rodzaj Gentianella i gatunek przyjął nazwę naukową Gentianella ciliata (L.) Borkh., opublikowaną w 1796 roku w Arch. Bot. [Leipzig] 1(1), s. 29. W polskim nazewnictwie stosunkowo późno przyjęto nazwę goryczuszka orzęsiona i pod tą nazwą nadal funkcjonuje. Najnowsze ujęcie systematyczne umieszcza ten gatunek w rodzaju Gentianopsis pod nazwą Gentianopsis ciliata (L.) Ma, opublikowaną w 1951 roku przez Ma Yuquan w Acta Phytotaxonomica Sinica, vol. 1, s. 15[8].

Wyróżnia się podgatunki:

  • Gentianopsis ciliata subsp. ciliata[9] – podgatunek typowy,
  • Gentianopsis ciliata subsp. doluchanovii N.M. Pritch[9],
  • Gentianopsis ciliata subsp. blepharophora (Bordz.) Holub[8] – w niektórych opracowaniach uznawany za synonim Gentianopsis blepharophora Galushko[9].

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku gatunek jest objęty w Polsce ochroną częściową[10]. W latach 1946–2014 znajdował się pod ochroną ścisłą (początkowo ujmowany w rozporządzeniach jako takson z rodzaju goryczka Gentiana, od 1995 roku Gentianella)[11][12]. Na Słowacji podlega ochronie ścisłej. Zagrożeniem jest zrywanie kwiatów do celów dekoracyjnych oraz niszczenie niektórych siedlisk poprzez zaorywanie, wypas, gospodarkę łąkową oraz w wyniku naturalnej sukcesji ekologicznej doprowadzającej do zarastania muraw lasem[4].

Zastosowanie

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2011-11-30] (ang.).
  3. ↑ Kadereit J. W., Albach D. C., Ehrendorfer F., Galbany-Casals M. i inni. Which changes are needed to render all genera of the German flora monophyletic?. „Willdenowia”. 46, s. 39 – 91, 2016. DOI: 10.3372/wi.46.46105. 
  4. ↑ a b Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
  5. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  6. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  7. ↑ Gentiana ciliata L.. [w:] The International Plant Names Index [on-line]. [dostęp 2014-11-16]. (ang.).
  8. ↑ a b Gentianopsis ciliata subsp. blepharophora (Bordz.) Holub. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2014-11-16]. (ang.).
  9. ↑ a b c Gentianopsis ciliata, [w:] Tropicos.org [online], Missouri Botanical Garden [dostęp 2014-11-16] (ang.).
  10. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
  11. ↑ Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384).
  12. ↑ Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214).

Bibliografia

  • Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
  • Zofia Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie (Atlasy botaniczne). Irena Zaborowska (ilustr.). Warszawa: WSiP, 1988. ISBN 83-09-00256-4.
  • Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.