Gmach Dyrekcji Kolei

nr rej. A/138 – zespół urbanistyczny[1]
Gmach Dyrekcji Kolei
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Chełm
Adres	pl. Niepodległości 1
Typ budynku	biurowy
Styl architektoniczny	wczesny modernizm
Architekt	PKP, Henryk J. Gay
Inwestor	PKP
Kondygnacje	5
Rozpoczęcie budowy	1928
Ukończenie budowy	1939
Pierwszy właściciel	PKP
Położenie na mapie Chełma Gmach Dyrekcji Kolei
Położenie na mapie Polski Gmach Dyrekcji Kolei
Położenie na mapie województwa lubelskiego Gmach Dyrekcji Kolei
51°07′59″N 23°29′40″E/51,133056 23,494444
Multimedia w Wikimedia Commons

Gmach Dyrekcji Kolei, Gmach Dyrekcji, Gmach PKWN – pięciokondygnacyjny budynek biurowy w Chełmie, wzniesiony w latach 1928–1939 w ramach budowy dzielnicy Nowe Miasto, położony w południowej części pl. Niepodległości, usytuowany na północnej osi kompozycyjnej i widokowej dzielnicy Nowe Miasto, między Wzgórzem Kredowym a Dworcem PKP, wzdłuż której wyznaczono al. Marszałka Józefa Piłsudskiego (w czasach PRL al. Karola Świerczewskiego). W latach 1974–1999 siedziba Urzędu Wojewódzkiego w Chełmie. Obecnie siedziba m.in. Starostwa Powiatowego, Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Chełmie, Urzędu Poczty Polskiej (Chełm 4) i wielu innych instytucji.

Decyzję o rozpoczęciu budowy siedziby Wschodniej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych oraz osiedla kolejowego w ramach dzielnicy Nowe Miasto podjął Minister Komunikacji w maju 1928 r.^[2] Wstępny projekt budowlany Gmachu opracował inż. Henryk J. Gay (1875-1936) na zlecenie Ministerstwa Komunikacji. Do prowadzenia budowy i nadzoru Ministerstwo Komunikacji utworzyło na miejscu Kierownictwo Budowy Gmachu Dyrekcji Kolei Państwowych i Kolonji Mieszkalnej w Chełmie. Nadzór nad budową powierzyło inż. Zygmuntowi Mianowskiemu. Budowę Gmachu Dyrekcji Kolei powierzyło firmie Tor, a budowę domów mieszkalnych firmie Budeks. W lipcu 1928 r. rozpoczęto budowę osiedla, a kamień węgielny pod Gmach Dyrekcji położono 22 października tego samego roku^[2].

Pośpiech w rozpoczęciu i prowadzeniu inwestycji bez przygotowania i w nierozsądnych terminach (okres zimy), niedostosowanie projektu budowlanego do lokalnych warunków geologicznych (podłoże kredowe i zbyt płytkie fundamentowanie) wskutek rozdziału projektu od nadzoru nad jego realizacją w imię źle pojętych oszczędności oraz brak koordynacji i niedostateczny nadzór nad wykonawstwem – w połączeniu z niskimi temperaturami zimą 1929 r., doprowadziły do pękania murów pod wpływem mrozu i uszkodzeń konstrukcji budynków na dużą skalę. Kilka kolejnych komisji powoływanych przez Ministerstwo Komunikacji do zbadania przyczyn tej katastrofy budowlanej, orzekło jedna po drugiej, że przyczyną była zima, a zawinił chełmski grunt kredowy^[2]. Istotnie spowolniło to tempo robót w 1929 r., a następnie doprowadziło od wstrzymania całej inwestycji. W lipcu 1929 r. nadzór nad kontynuacją budowy powierzono inż. Mikołajowi Leszczynie-Głybowskiemu. Do 1930 r. powstało 112 budynków mieszkalnych w stanie surowym, a osiedle obejmowało 20^[3] ulic o łącznej długości ok. 5 km. Do 1931 r. wykończono 31 budynków na potrzeby przeniesienia Biura Kontroli Dochodów PKP z Bydgoszczy. Latem 1932 roku do Chełma przybyło kilkanaście rodzin urzędników i pracowników PKP z Bydgoszczy^[a]. Do ich dyspozycji oddano wykończone i gotowe do zamieszkania lokale położone na ulicy Bydgoskiej. Prace wykończeniowe przerwano w 1932 r. z powodu kryzysu gospodarczego. W niewykończonych budynkach zamurowano otwory okienne.

Po kilkuletnich staraniach miasta Chełma^[4] prace wznowiono w 1938 r. i do wybuchu II wojny światowej wykończono Gmach Dyrekcji Kolei. 1 grudnia^[a] 1939 r. miało nastąpić przeniesienie urzędów kolejowych z Radomia, do którego już jednak nie doszło z powodu wybuchu wojny^[5].

Od 23 sierpnia 1944 do 1 października 1945 mieściła się w nim Oficerska Szkoła Artylerii. Ukończyło ją 1356 oficerów^[6]. Mieszkańcy miasta pokryli koszt sztandaru bojowego szkoły, który przekazano podchorążym 29 kwietnia 1945. Wschodnią ścianę holu głównego ozdobiono malowidłem z emblematami szkoły (biały piastowski orzeł i znaki artylerii). W 1977 wydano medal pamiątkowy z odznaką szkoły i portretem gen. Józefa Bema.

W 1952 w fasadę budynku wmurowano tablicę z napisem^[6]:

W tym domu od dnia 21 lipca do dnia 30 lipca 1944 roku mieściła się siedziba Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego pierwszego rządu polskiego ludu pracującego Wmurowano w dziesiątą rocznicę powstania Polskiej Partii Robotniczej

W okresie powojennym znajdowały się w nim m.in. siedziby urzędów wojewódzkich i powiatowych, szkoły, stacja pogotowia ratunkowego, przychodnia, biblioteka, itp. Od 1 czerwca 1975 był siedzibą Urzędu Wojewódzkiego.

Gmach w rzucie zbliżony do litery H. Posiada pięć pełnych skrzydeł i dwa skrócone. W latach 80. XX wieku znajdowało się w nim 351 pokoi oraz sala posiedzeń. Strona frontowa budynku składa się z 19 osi, ryzalitu środkowego i dwóch skrzydeł alkierzowych po bokach. Ryzalit środkowy posiada cztery przyścienne słupy i wychodzi reprezentacyjnymi schodami na plac Niepodległości. Wyprawa elewacji składa się ze szlachetnego tynku i miki. Posiada cokół z cegły klinkierowej. Reprezentacyjny, dwupoziomowy hol przy głównym wejściu, powiązany jest z symetrycznym układem schodów i atriami o wysokości pięciu kondygnacji, zwieńczonymi świetlikami na szczycie.

Architektura Gmachu posiada wyraźnie cechy wczesnego modernizmu, odrzucającego już radykalnie secesyjne dekoracje i dążącego do prostych, nowoczesnych form z płaskimi dachami, o surowym, ascetycznym wyrazie. Niemniej nawiązuje do tradycji jeszcze klasyczną symetrią bryły, jak i symetrycznym, osiowym rozplanowaniem Gmachu, usytuowanym na północnej osi dzielnicy Nowe Miasto, między Wzgórzem Kredowym i Dworcem PKP. W kontraście do Gmachu, architektura osiedla zachowuje tradycyjne, klasycyzujące formy, typowe dla obiektów z tego okresu realizowanych przez PKP w całym kraju.

24 kwietnia 1971 decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, układ urbanistyczny osiedla kolejowego, obejmującego Gmach Dyrekcji, został wpisany do rejestru zabytków pod nr A/138^[7].

• Osiedle Dyrekcja w Chełmie
• Osiedla Chełma

• Spółdzielnia Architektoniczna Pracowników Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, Kuncewicz A., Paprocki A., Szkic rozbudowy miasta Chełma [w:] „Architektura i Budownictwo” 1926 nr 6-7/12; red. Wóycicki, Zygmunt. Red.; 1926; Warszawa [3]
• Spółdzielnia Architektoniczna Pracowników Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, Kuncewicz A., Paprocki A., Opis techniczny do szkicu rozbudowy miasta Chełma, Warszawa 12 października 1926, APLOCH, Akta miasta Chełma, sygn. 746.
• Korespondencja Ministerstwa Komunikacji z Radomską Dyrekcją PKP z okresu 1927-29 w sprawie budowy osiedla kolejowego "Dyrekcja" w Chełmie [w] Materiały dotyczące sprawy zasadności przeniesienia Dyrekcji Kolejowej z Radomia do Chełma oraz nadużyć przy budowie gmachów Dyrekcji Kolejowej w Chełmie; Archiwum Państwowe w Radomiu [4]
• Komitet Obywatelski zainicjowany przez Radę Miejską w Chełmie, Zapomniana i zaniedbana sprawa, Chełm, styczeń 1936, Chełmska Biblioteka Publiczna [5]
• Koziejowski W., Chełm – „Dyrekcja”. Studium historyczno-urbanistyczne, 1988, [Archiwum Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Lublinie, oddział w Chełmie]
• Kaczura W., Struktura przestrzenna śródmieścia miasta Chełma, Dzielnica Nowe Miasto z 1926 r., Chełm 1997, [6][7]
• Przesmycka E., Pytlarz E., Chełm – "Nowe Miasto", Modernistyczne założenie urbanistyczne, [w:] Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr., s. 244-259, OL PAN, 2008", [8]
• Beata Jarosz (red.): Chełm nieznany 2. Tradycje kolejowe Chełma, Chełm 2009, s. 187, ISBN 978-83-61149-72-9 [9]