PROFILPELAJAR.COM

Germanizacja na ziemiach polskich w okresie zaborów – polityka Prus polegająca na rozpowszechnieniu wśród mieszkańców ziem zajętych w wyniku rozbiorów języka niemieckiego^[1]. Akcję germanizacyjną w ramach Kulturkampfu nasilił Otto von Bismarck^[1].

Tło historyczne

Cały proces germanizacji na ziemiach polskich był powolny i odbywał się przez stulecia pod różnymi postaciami^[2].

Nowożytna polityka germanizacyjna wobec ludności polskiej w Prusach rozpoczęła się jeszcze (pomijając procesy germanizacji w średniowieczu i późniejsze) na długo przed rozbiorami państwa polskiego, a dokładnie od zajęcia w 1740 roku przez króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego niemal całości obszaru ziem Górnego Śląska. W momencie wkraczania wojsk pruskich na te tereny przeważała na nich znacząco ludność polskojęzyczna, świadczą o tym chociażby zapiski urzędników pruskich, którzy notowali panujące ówcześnie na tym obszarze warunki językowo-obyczajowe^[3]. Już w 1744 roku zaprowadzono na terenie Śląska wprowadzono język niemiecki, jako jedyny język w sądownictwie. W 1754 roku wprowadzono zakaz zatrudniania w szkołach nauczycieli bez znajomości języka niemieckiego, a w 1763 powszechny obowiązek nauczania tego języka we wszystkich szkołach podstawowych, rok później zwolniono wszystkich nauczycieli, którzy nie rozumieli mowy niemieckiej^[4]^[5]. Ważną rolę w germanizacji Górnego Śląska odegrała także akcja osadnicza, tak zwana kolonizacja fryderycjańska. W samym tylko roku 1763 osiedlono na Górnym Śląsku 61 tysięcy, zaś przez następne 40 lat około 110 000 osadników niemieckich^[6].

Okres zaborów

Germanizacja nie ustała po dokonaniu rozbiorów państwa polskiego, władze pruskie zdając sobie sprawę z powszechnej obecności ludności polskiej na podbitych ziemiach przystąpiły do kolejnej fali ograniczeń i represji wobec Polaków.

Konflikt protestancko-katolicki

W 1810 roku wydano zakaz używania języka polskiego na nabożeństwach odprawianych w kościołach ewangelickich, nakazując język niemiecki. Wprowadzono zakaz studiowania na zagranicznych uniwersytetach i pielgrzymowania do Częstochowy, zmieniono granice diecezji, a dekanaty bytomski i pszczyński wcielono do diecezji wrocławskiej, wszystko po to, aby ograniczyć kontakty wiernych i duchowieństwa z biskupstwem krakowskim^[4].

Na ziemiach polskich zagarniętych przez Królestwo Prus Kościół został całkowicie podporządkowany państwu, a klasztory skasowane. Choć sekularyzacja była motywowana kryzysem finansowym skarbu pruskiego na skutek klęski w wojnach z Napoleonem, jej efektem było zmniejszeniu roli religii w społeczeństwie. Główny nacisk został położony na odizolowanie Kościoła katolickiego od Stolicy Apostolskiej. Majątek kościelny został odebrany i przejęty przez zaborcę, a biskupi katoliccy zmuszeni do składania przysięgi na wierność królowi pruskiemu. Rząd pruski podjął na szeroką skalę akcję germanizacji językowej i protestantyzacji ziem polskich, polegającą m.in. na sprowadzaniu z głębi Prus protestantów, i osiedlaniu ich na anektowanych terenach I Rzeczypospolitej^[7].

Po przegranej wojnie Prus z Napoleonem na początku XIX wieku na ludność polską i jej język spadła kolejna fala ograniczeń przejawiających się w nakaz stosowania języka niemieckiego i w próbie likwidacji polskojęzycznych katolickich nabożeństw. Także szybki rozwój górnośląskiego przemysłu ciężkiego i kopalń w XIX wieku odegrał znaczącą rolę w procesie germanizacji, bowiem władze zakazały właścicielom zatrudniać w górnictwie osób, które nie znają języka niemieckiego^[6].

Germanizacja w zaborze pruskim przechodziła różne fazy. Po okresie liberalnego kursu (1815–1830) nastąpiło zaostrzenie germanizacji w Wielkim Księstwie Poznańskim przez Edwarda Flottwella (1830–1840). W latach 1841–1849 proces ten uległ wyhamowaniu, by znów wystąpić w okresie rządów reakcji (1850–1870). Wśród aktów prawnych obowiązujących na terenie całego państwa pruskiego charakter germanizacyjny miało rozporządzenie z 1819 roku, które stanowiło, że „we wszystkich bez wyjątku szkołach obcojęzycznych musi się udzielać uczniom pełnej nauki w języku niemieckim i nie wolno zabronić żadnemu nauczycielowi ani uczniowi posługiwania się tym językiem w obrębie szkoły”^[8].

Sytuacja po zjednoczeniu Niemiec

Uczestnicy strajku dzieci wrzesińskich, u góry pośrodku Bronisława Śmidowicz

Objęcie stanowiska kanclerza Rzeszy przez Ottona von Bismarcka spowodowało kolejne zaostrzenie polityki germanizacyjnej na ziemiach polskich. Skierowana ona była przeciw polskojęzycznemu szkolnictwu, a w szczególności Kościołowi katolickiemu (w ramach Kulturkampf, czyli dążenia do ograniczenia wpływów Kościoła katolickiego w całym państwie, rozpoczętego w 1871 roku). W latach 1872–1874 prawie całkowicie wyrugowano język polski ze szkół. Nauczycieli polskojęzycznych usuwano, a na ich miejsce zatrudniano osoby niemieckojęzyczne. W 1876 roku wycofano ostatecznie język polski z sądownictwa i urzędów na całym obszarze ziem zaboru pruskiego, zastępując go jednolitym dla całej Rzeszy językiem niemieckim. Arcybiskup Mieczysław Ledóchowski starał się nie dopuścić do pogorszenia stosunków z władzami niemieckimi. Na skutek prześladowań duchowieństwa doszło jednak do konfliktu. Ledóchowskiego uwięziono (1874), ponieważ sprzeciwił się ustawie z 1873 roku uzależniającej Kościół od państwa. W 1887 władze pruskie usunęły język polski jako osobny przedmiot.

W 1885 roku rozpoczęto tzw. rugi pruskie, zarządzenia polecające deportację ze wschodnich prowincji państwa wszystkim nie posiadającym obywatelstwa. Dotknęły ogólnie około 26 tys. osób, przede wszystkim robotników i rzemieślników, w tym około 8 tysięcy z Górnego Śląska.

Po dymisji Bismarcka nastąpiło przejściowe złagodzenie polityki germanizacyjnej (tzw. era Capriviego, 1890–1894). Germanizacja wzmogła się znów po 1894, przybrała postać tzw. hakatyzmu i trwała do I wojny światowej.

Gdy nakazano naukę religii po niemiecku w szkole we Wrześni w 1901 r., 118 uczniów się zbuntowało. Wybuchł strajk dzieci wrzesińskich.

W 1904 r. weszła w życie ustawa budowlana o osadnictwie (bez zgody władz niemieckich nie wolno było budować stałych budynków – zgody takiej odmawiano m.in. Michałowi Drzymale).

W 1908 r. niemiecki parlament przegłosował ustawę o stowarzyszeniach, która w pkt. 12 (tzw. Paragraf kagańcowy) zakazywała używania na zgromadzeniach publicznych języka polskiego w miejscowościach, w których mieszkało mniej niż 60% osób polskojęzycznych. W tym samym roku przegłosował też „ustawę wywłaszczeniową” o przymusowym wykupie ziemi z rąk Polaków (nie weszła jednak w życie wskutek protestów opinii międzynarodowej).

Proces germanizacji odcisnął także piętno na polskich nazwiskach. W samym tylko Gdańsku w okresie od 1874 do 1944 roku urzędowo zmieniono 24 810 nazwisk polskich. Praktyka ta polegała m.in. na wyrażaniu nazwisk polskich za pomocą niemieckich odpowiedników (tłumaczenie), zapisywaniu fonetyki polskiej zgodnie z zasadami pisowni niemieckiej oraz zmianie elementu nazwiska, np. przyrostka. Dlatego nie każde obco brzmiące nazwisko jest jednoznacznym dowodem, że dana rodzina ma cudzoziemskie korzenie.

Polscy działacze i działaczki społeczni przeciwstawiający się germanizacji

Jerzy Samuel Bandtkie – Śląsk
Stefan Cegielski – Wielkopolska
Dezydery Chłapowski – Wielkopolska
Adam Cienciała – Śląsk Cieszyński
Jerzy Cienciała – Śląsk Cieszyński
Andrzej Cinciała – Śląsk Cieszyński
Franciszek Dobrowolski – Wielkopolska
Michał Drzymała – Wielkopolska
Gustaw Gizewiusz – Mazury
Wawrzyniec Hajda – Górny Śląsk
Szczepan Keller – Kaszuby
Wojciech Korfanty – Górny Śląsk
Bronisław Koraszewski – Górny Śląsk
Wojciech Kubanek – Wielkopolska
Jan Kubisz – Śląsk Cieszyński
Juliusz Ligoń – Górny Śląsk
Józef Lompa – Górny Śląsk
Józef Londzin – Śląsk Cieszyński
Józef Łepkowski – Górny Śląsk
Stanisław Machorski – Ziemia Chełmińska
Antoni Macoszek – Górny Śląsk
Karol Miarka – Górny Śląsk
Franciszek Michejda – Śląsk Cieszyński
Jan Michejda – Śląsk Cieszyński
Bibianna Moraczewska – Wielkopolska
Adam Napieralski – Górny Śląsk
Teodor Pestka - Pomorze
Filip Robota – Górny Śląsk
Józef Rostek – Górny Śląsk
Helena Rzepecka – Wielkopolska
Adam Sikora – Śląsk Cieszyński
Emanuel Smołka – Górny Śląsk
Paweł Stalmach – Śląsk Cieszyński
Józef Szafranek – Górny Śląsk
Aniela Tułodziecka – Wielkopolska
Zofia Tułodziecka – Wielkopolska
Ignacy Świeży – Śląsk Cieszyński
Józafat Zielonacki – Wielkopolska

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b germanizacja na ziemiach polskich w XIX w., [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-02-12] .
↑ DorotaD. Borowicz DorotaD., Mapy narodowościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II wojny światowej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2004, s. 32, 41, ISBN 83-229-2569-7, OCLC 69318732 .
↑ B. Olszewicz, „Polskość Śląska w świetle dawnych źródeł geograficznych, krajoznawczych i kartograficznych, Oblicze Ziem Odzyskanych. Dolny Śląsk, t.II, Wrocław 1948, s.333-366” Tamże: Fryderyk Lucae w 1685 r. podaje, że na wsiach w księstwie raciborskim i opolskim potocznie używa się języka polskiego. Inny opis pochodzący z 1708 r. głosi, że we wsiach Górnego Śląska, zarówno na prawym, jak i na lewym brzegu Odry panuje język polski. Kolejny, z 1711 r., relacjonuje, że w księstwie opolskim i raciborskim językiem polskim posługuje się „niezliczona liczba ludzi”. Opis z 1792 r. głosi, że na opolskiej ziemi mówią po niemiecku jedynie sołtysi i nauczyciele (relacja z podróży).
↑ ^a ^b Jan Drabina: Górny Śląsk. Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 2002, s. 111–113. ISBN 83-7023-969-2.
↑ W. Długoborski, Polityka germanizacyjna i postawa ludności polskie, Historia Śląska, t.II, cz.1, Wrocław-Warszawa 1966, s. 428–431.
↑ ^a ^b DorotaD. Borowicz DorotaD., Mapy narodowościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II wojny światowej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2004, s. 31, 34, 36, 40–41, ISBN 83-229-2569-7, OCLC 69318732 .
↑ Florentyna Rzemieniuk: Unici Polscy 1596–1946. Siedlce 1998, s. 31–32.
↑ Dzieje Górnego Śląska w latach 1816–1847. pod red. Franciszka Hawranka, s. 49.