Ewa Frank

Rachela Frank

Data i miejsce urodzenia	październik 1754 Nikopol
Data śmierci	1816 lub 1817
Zawód, zajęcie	liderka frankizmu
Multimedia w Wikimedia Commons

Ewa Frank, właśc. Rachela Frank, także Awacza^[1] (ur. w październiku 1754 w Nikopolu^[1][2], zm. 7 września 1816^[1][3]) – liderka frankizmu, córka Jakuba Franka^[4][5][6].

Przyszła na świat w Nikopolu w dzisiejszej Bułgarii, będącej wówczas częścią Imperium Osmańskiego, w żydowsko-muzułmańskiej społeczności donmeh. Została nazwana Rachelą na cześć matki ojca, Racheli Herschel. W grudniu 1755 Rachela Frank wyjechała do Polski z matką, Chaną z Kohenów^[7]. Miały spotkać się z ojcem Jakubem Frankiem, który opuścił Nikopol wkrótce po narodzinach córki. W czerwcu 1756 Frank został aresztowany z powodu frankistowskich rytuałów, którym sprzeciwiały się instytucje chrześcijańskie i ortodoksyjnie żydowskie. Żydowska społeczność w Brodach w Galicji oskarżyła go o podżeganie do nielegalnych praktyk. Franka uratowało nawrócenie na katolicyzm^[7]. Żona Franka nie zdecydowała się wówczas na konwersję, tłumacząc to zaawansowaną ciążą i potrzebą opieki nad Rachelą^[1]. Od 26 lutego 1760 Frank był więziony w częstochowskim klasztorze^[8] z powodu oskarżenia o powierzchowne przyjęcie chrześcijaństwa^[9]. Niebawem matka Racheli zdecydowała się przyjąć z córką chrzest. Sakramentu udzielono 1 marca 1760. Dziewczynka miała otrzymać imiona Zofia Gertruda, ale w akcie chrztu zapisano, że dziecko było dopiero urodzone, więc możliwe, że nie chodziło o Rachelę, mimo że w dokumencie podano, że chrzczono dziecko Franka. Mogło jednak być tak, że do chrztu dopuszczono sześciolatkę, ale dokonano błędnego zapisu o wieku dziecka. Rodzicami chrzestnymi Zofii Gertrudy Frank zostali skarbnik halicki Jan Dąbrowski i stolnikowa żytomirska Justyna Tyszkowska. Matka dziewczynki przyjęła imiona Józefa Anna Scholastyka. Kiedy ojciec powrócił do judaizmu, dziewczynka zaczęła znów używać imienia Awacza, pod którym była znana w Nikopolu^[1]. W tym czasie prawdopodobnie mieszkała z matką we Lwowie i Warszawie^[10].

W 1762 Zofia Gertruda Frank i matka zamieszkały u kasztelanowej kamieńskiej, Katarzyny Kossakowskiej^[8], matki chrzestnej Józefy Anny Scholastyki Frank^[1]. Podobno 2 lipca 1763 matka i córka zostały ochrzczone po raz drugi (matką chrzestną obu była Kossakowska). Wówczas dziewczynka dostała nowe imię – Ewa. Rodzina nadal była rozdzielona. Dopiero 8 września 1762 Ewa wraz z matką spotkały się z Jakubem Frankiem, pokazując mu narodzonego w lipcu syna Jakuba (zmarł w 1769). Chana wraz z dziećmi otrzymała pozwolenie zamieszkania przy mężu. W 1763 urodził się brat Ewy, Roch, w 1767 kolejny – Józef^[1].

Matka Ewy zmarła 25 lutego 1769^[11]. Ojciec nie pozwolił córce wyjść za mąż, trzymał ją przy sobie. Ewa, wówczas szesnastoletnia, mogła odgrywać coraz ważniejszą rolę w sekcie frankistów i reprezentować ojca^[8]. Nastolatka przejęła bowiem dotychczasową rolę matki. Została uznana za kolejne wcielenie Szechiny oraz reinkarnację Matki Boskiej. Stała się obiektem kultu dewocyjnego w pobliżu sanktuarium maryjnego w Częstochowie. Frank, prezentując żonę, a później córkę, jako Szechinę, opierał się na kulcie maryjnym^[10]. Podczas pobytu w więzieniu zlecił wykonanie w częstochowskim klasztorze niewielkich portretów Ewy opartych na obrazie Matki Bożej Jasnogórskiej. Portrety znajdują się w Bibliotece Narodowej Izraela w Jerozolimie^[11]. Niektórzy frankiści trzymali w domach małe figurki z podobizną Ewy^[12].

W 1769 w twierdzy jasnogórskiej pojawili się konfederaci barscy. Miała ich urzec uroda Ewy. Choć dziewczyna była strzeżona przez ojca i straże, w listopadzie 1769 zorganizowano próbę jej porwania i uwięzienia^[1]. Gdy w sierpniu 1772, po I rozbiorze Polski, Częstochowę zajęli Rosjanie, Jakub Frank po 13 latach wyszedł z więzienia^[10][13]. Nie wiadomo, czy został zwolniony celowo, czy też uciekł z córką podczas starcia^[8]. W drodze towarzyszyły im dwie „siostry”, zwolenniczki frankizmu^[1]. Ponieważ nadal ciążył na nim wyrok, Frank zdecydował się opuścić Polskę razem z córką^[14]. Zanim się to stało, Ewa spędziła kilka dni w klasztorze dominikanów w Górze Kalwarii^[1], a Jakub odwiedził synów w Warszawie^[8].

Następnie, od marca 1773, Ewa i ojciec zamieszkali w morawskim mieście Brnie^[8], najpierw w zajeździe „Zum Blauen Löwen”. Latem przeprowadzili się do domu kuzynki Jakuba Franka, Katarzyny Dobruskiej^[8]. Ewa uczyła się wówczas języków obcych^[1], prawdopodobnie niemieckiego i francuskiego^[8]. W Brnie Jakub zamówił kolejne portrety Ewy, również wzorowane na obrazach maryjnych. Zostały wysłane do wspólnot frankistowskich w Warszawie i Hamburgu^[11]. W 1775 Jakub Frank ponownie zlecił wysłanie portretów Ewy do wspólnot w Hamburgu i Altonie wraz z oświadczeniami o jej mesjańskim charakterze^[7].

Dla wielu „pielgrzymów” przybywających z Polski Ewa była bardzo ciekawą postacią^[15]. W pismach ruchu Ewa określana była jako Pani, Dziewica lub Matronita. Publicznie odgrywała rolę Rachel, ukochanej ojca, mającego się za Mesjasza spokrewnionego z biblijnym patriarchą Jakubem, i rolę Szechiny-Matronity, małżonki Tifereta, boskiego kabalistycznego mężczyzny. Jakub przekazał wyznawcom, że Ewa jest ich przywódczynią, która poprowadzi lud, gdy mesjański odkupiciel będzie czasowo nieobecny. Ostatecznie mesjasz miał się odrodzić i zjednoczyć z Ewą^[7].

Przez większość życia Ewa towarzyszyła ojcu w podróżach. W marcu 1775 pojechała z nim do Wiednia, gdzie udało im się uzyskać audiencję u cesarzowej Marii Teresy. Władczyni została protektorką Franka^[7]. Uważała go za propagatora chrześcijaństwa wśród żydów. Podobno Józef II był przychylnie nastawiony do samej Ewy^[15]. Jednak gdy objął tron, nie był tak entuzjastycznie nastawiony do frankistów, jak matka. Planował za to wykorzystać ich politycznie w walce z Turcją^[16]. Jakub Frank przedstawił córkę w wyższych kręgach wiedeńskich, mając nadzieję na nowe wpływy, przypuszczalnie także w celu finansowania swojego „dworu” w Brnie^[8].

Wkrótce potem ojciec zaczął rozpuszczać plotki, że Ewa jest nieślubnym dzieckiem Katarzyny II, a on sam strażnikiem dziewczyny. Szybko pojawiły się informacje na temat niejasnych i tajemniczych powiązań sekty z dynastią Romanowów. Nawet administracja isenburskiego księcia stała na stanowisku, że Ewa powinna być uważana za księżniczkę Romanowów. Nie ma żadnych dowodów, że Ewa była córką carycy^[10]. Podobno jednak Paweł I Romanow (w towarzystwie Józefa II) odwiedził Ewę w Wiedniu^[17].

W marcu 1786 Jakub Frank wraz z dziećmi: Ewą, Józefem i Rochem osiedlił się w Offenbach am Main. Powodem wyjazdu była kłótnia z Józefem II i jego żądanie spłaty długów, które zaciągnął Jakub^[11]. Rodzina zamieszkała w Zamku Isenburskim, który albo kupiła, albo wydzierżawiła od księcia Wolfganga Ernsta II von Isenburga^[17]. Frank założył tam swój „dwór” z ok. 400 stałymi rezydentami. Sukcesję w ruchu przekazał dzieciom^[10].

Po śmierci ojca w 1791 Ewa została przywódczynią sekty^[15]. Początkowo rodzeństwo zaprzeczało śmierci ojca (jedno z nich pojawiło się w kościele w przebraniu, udając Franka)^[11]. Ewa jako następczyni Jakuba pokonała kuzyna Jakuba, Mosesa Dobruškę^[10], który wystąpił z pretensjami do sukcesji po Franku. Odtąd Ewa była nazywana „Świętą Panią” lub „Świętą Matką”^[6]. Wraz z braćmi przejęła odpowiedzialność za prowadzenie „dworu” w Offenbach am Main. Wielu zamożnych i wpływowych żydów ze Wschodu przyjeżdżało do Gottes Haus, by nawiedzić grób Franka^[10][18].

W 1799^[10] lub 1800 Ewa wraz z braćmi wysłała listy, zachęcające społeczność żydowską do konwersji na chrześcijaństwo i zasilenie szeregów frankistów. Do zaproszenia dołączono prośbę o wsparcie finansowe ruchu poparte cytatami z nauk Jakuba Franka oraz obietnicami zbliżającego się mesjańskiego odkupienia^[7]. Autorytet Ewy Frank jako „świętej” zaczął upadać z powodu żądania przez nią prezentów w momencie dołączenia danej osoby do wspólnoty i wsparcia w finansowaniu działalności sekty. Przebywający w Offenbach am Main zostawali pozbawieni wszystkich oszczędności, które pozwoliłyby im opuścić dwór^[17]. Bracia nie umieli podtrzymać kultu Ewy. Wraz z upływem czasu liczba pielgrzymów i przepływ pieniędzy drastycznie spadały, co powodowało konflikty w obrębie „dworu”. Dopiero publiczne oświadczenie Ewy i braci, że wkrótce spłacą długi ojca, zdołało uspokoić nastroje w mieście^[18].

W 1803 „dwór” w Offenbach został zlikwidowany, a frankiści wyjechali z miasta^[7]. Przez ostatnie 15 lat życia Ewa, zachowując się jak księżniczka z dynastii Romanowów, żyła w dostatku^[10]. Twierdziła, że car ureguluje wszystkie jej długi. Ich znajomość ograniczała się jedynie do jednorazowego kontaktu: car Aleksander I odwiedził Ewę w Offenbach w listopadzie 1813, po bitwie pod Lipskiem, ale jego wizyta miała raczej podłoże religijne^[11]. Ewa miała też gościć Napoleona Bonaparte^[19]. W międzyczasie zmarli bracia Ewy: Józef w 1807, Roch w 1813. Nie mieli spadkobierców^[10].

Ewa, zadłużona na 3 miliony guldenów^[20][18], zmarła w 1816^[17]. Do końca byli przy niej jedynie Paulina Pawłowska i osobisty sekretarz Franciszek Wiktor Zaleski^[1]. Twierdzono, że odeszła w nędzy^[15]. Niektórzy przypuszczali, że z pomocą pewnego urzędnika uciekła do Polski^[17] i, mimo likwidacji ośrodka kultu i nakazie aresztowania sekciarzy wydanym przez księcia Hesji, nadal przewodziła gminie frankistów^[7][20].

Po śmierci Ewy sekta rozpadła się, a pisma frankistów, obrazy i inne relikwie należące do rodzin frankistowskich zostały zgromadzone przez zwolenników ruchu. Groby Jakuba i Ewy Franków były miejscem pielgrzymek przez wiele lat po ich śmierci^[11]. Zwolennicy Ewy i frankizmu byli aktywni do ok. 1820. Wiele rodzin frankistowskich przechowywało wizerunek Ewy i czciło ją jako świętą, która została fałszywie oczerniona^[7].

Była wymieniana w kilku pamiętnikach i relacjach byłych członków sekty^[21].

Pojawia się w Księgach Jakubowych noblistki Olgi Tokarczuk. Szczególnie w ostatnich rozdziałach można ją uznać za główną bohaterkę^[22][23]. Jest przedstawiana jako spokojne, grzeczne i małomówne dziecko. Jako dorosła jest w wizji Tokarczuk uległa, bezwolna, dziecinna i próżna. Jest marionetką w rękach ojca, ofiarą jego egoistycznych działań. Ojciec chce ją uczynić godną następczynią, ale go rozczarowuje słabością charakteru. Ewa Frank w książce Tokarczuk nie jest Mesjaszem. Nikt z bohaterów powieści tak jej nie określa, podobnie nie czyni tego narrator. Ona również nie poczuwa się do takiej roli^[24].