Diabeł (gr. διάβολος diábolos „oskarżyciel, oszczerca”) – w judaizmie i chrześcijaństwie ogólna nazwa złych, upadłych aniołów; inne określenia: szatan (małą literą), demon^[1].

W demonologii judaizmu i chrześcijaństwa oraz satanologii średniowiecznej diabły (szatany) tworzą hierarchię i są upostaciowione.

Według religioznawców początku XX w. z niemieckiej Religionsgeschichtliche Schule (Szkoła historii religii), diabeł jako pojęcie pojawił się w religiach i wierzeniach, których panteon był bipolarny, spolaryzowany na przeciwstawne sobie, walczące ze sobą dominia. Według tych autorów, dokonało się w tych religiach przejście od religii mitologicznej do soteriologicznej. Jednocześnie pojawiło się pojęcie zła moralnego. Tak w chrześcijaństwie i islamie pojęcie diabeł miało się pojawić poprzez judaizm z wierzeń starożytnego Iranu (mazdaizm i zaratusztrianizm). W manicheizmie, zwłaszcza w doktrynie katarskiej, uważa się, iż świat jest domeną diabła i jest on władcą materii; z tego powodu jest ona zła, świat duchowy i sam Bóg znajdują się poza materią, są więc wolne od wpływu diabła, zatem dobre.

Nazwa diabeł występuje w Nowym Testamencie równie często jak szatan (hebr. šatan, przeciwnik). Określa istotę o charakterze osobowym, której duchowe oddziaływanie widoczne jest w innych istotach, zwanych demonami lub duchami nieczystymi, oraz w pokusach. Jak zauważył Stanislas Lyonnet, Biblia w porównaniu z literaturą późnego judaizmu i sąsiednich cywilizacji starożytnego Wschodu „jest pełna wyjątkowego umiaru, ograniczając się do poinformowania nas o samym istnieniu tych osobowości, o ich podstępnym działaniu i o sposobach obrony przed nimi”^[2]. Diabeł to upadłe stworzenie duchowe, które sprzeciwiło się Bogu. Jest uważany za przeciwnika prawdy, kłamcę i ojca kłamstwa^[3]. Nowy Testament ukazuje go jako kusiciela samego Chrystusa na pustyni judzkiej w czasie jego 40 dniowego pobytu, podobnie jak kuszony był Izrael w czasie 40 letniej wędrówki przez pustynię do ziemi obiecanej^[4].

W nauczaniu świętego Pawła, jak i wcześniej w nauczaniu samego Jezusa, diabeł stał za grzechem pierwszych rodziców i dalej stoi za grzesznością potomstwa Adama i Ewy, nakłaniając ich ku życiu według ciała (por. Rz 8,5-7). Jest on bytem osobowym, przywódcą wielkiej liczby duchów. Jego królowanie jest tożsame z panowaniem grzechu^[5].

Według tak Pawła, jak i Jana, którzy kontynuowali tradycję biblijną zapisaną w rozdziale trzecim Księgi Rodzaju oraz w Księdze Mądrości 2,24, diabeł, wąż piekielny był pierwszym bytem osobowym, który nakłaniał Adama i Ewę do grzechu: „Ewa została zwiedziona przez przebiegłość węża” (2 Kor. 11, 3)^[6]. Poprzez Ewę diabeł podziałał też na Adama (por. 1 Tm 2, 14)^[7].

Jezus w Ewangelii Janowej określił diabła, jako ojca swoich rozmówców Żydów, sprzeciwiających się jego misji. Jego postawą, według Jezusa, jest dążenie do zabijania: „Od początku był on zabójcą i w prawdzie nie wytrwał, bo prawdy w nim nie ma” (J 8, 44nn). Księga Apokalipsy w rozdziale dwunastym w wersie 9 mówiła o diable jako o potworze: „Wąż starodawny, który się zwie diabeł i szatan, zwodzący całą zamieszkałą ziemię.” Diabeł według tej księgi kontynuuje na ziemi, w historii to, czego dokonał w życiu pierwszych rodziców. Rozszerza tyrańską władzę grzechu pierworodnego nad ludzkością.

Diabeł w Nowym Testamencie jest nazwany księciem królestwa grzechu, „księciem tego świata” (J 12, 31)^[8]. Działa w synach buntu żyjących „według doczesnego sposobu tego świata, według sposobu Władcy mocarstwa powietrza, to jest ducha, który działa teraz w synach buntu (Ef 2,2)”^[9]. Ma „władzę nad śmiercią” i trzyma w niewoli ludzi, gdyż mają w sobie lęk przed śmiercią (Hbr 2, 14-15)^[10]. Jest też nazwany „bogiem tego świata”, zaślepiającym umysły niewierzących (2 Kor 4, 4)^[5].

Chrześcijanie są wezwani, by walczyć z dominacją diabła w świecie:

Diabeł jest w teologii katolickiej upadłym aniołem, który zbuntował się przeciwko Bogu. Jest uważany za osobową istotę duchową, która działa na świecie, kusi ludzi do grzechu i prowadzi do oddalenia od Boga. W Biblii często określany jest również jako szatan (hebr. שָּׂטָן, satan – 'przeciwnik')^[11].

Diabeł według teologii katolickiej był niegdyś jednym z najważniejszych aniołów, lecz zbuntował się przeciwko Bogu z powodu swojej pychy i został strącony z nieba. Jak pisze Katechizm Kościoła Katolickiego: "Szatan był najpierw dobrym aniołem, stworzonym przez Boga. «Diabeł i inne demony zostały wprawdzie stworzone przez Boga jako byty dobre z natury, lecz same uczyniły się złymi»" (KKK 391)^[11].

Według nauki Kościoła katolickiego, bunt diabła i innych upadłych aniołów miał miejsce przed stworzeniem świata materialnego^[12]. Diabeł, nazywany także Lucyferem (z łac. lux – światło i ferre – nieść, czyli 'niosący światło'), był jednym z najpiękniejszych i najpotężniejszych aniołów. Jego upadek spowodowany był pychą, gdyż zapragnął on być równy Bogu^[12].

W Biblii i tradycji katolickiej diabeł ma wiele imion i tytułów, które odzwierciedlają różne aspekty jego natury i działania:

• Szatan: Przeciwnik, oskarżyciel, działający przeciwko Bożym planom^[13].
• Lucyfer: Niosący światło, wskazujący na jego pierwotne piękno i rangę wśród aniołów^[14].
• Książę tego świata: Określenie używane przez Jezusa, wskazujące na wpływ diabła na świat (J 12,31)^[15].
• Ojciec kłamstwa: Diabeł jest źródłem wszelkiego kłamstwa i oszustwa (J 8,44)^[16].

Diabeł jest uważany za głównego sprawcę zła w świecie. Jego działanie przejawia się w:

• Kuszeniu ludzi do grzechu: Diabeł działa jako kusiciel, próbując nakłonić ludzi do popełnienia grzechów. Przykładem jest kuszenie Jezusa Chrystusa na pustyni (Mt 4,1-11)^[17].
• Szerzeniu kłamstwa: Diabeł jest określany jako "ojciec kłamstwa" (J 8,44)^[16].
• Niszczeniu Bożego planu: Diabeł dąży do zniszczenia Bożego dzieła, co objawia się w różnych formach zła na świecie, takich jak wojny, przemoc, i niesprawiedliwość^[18].

W Nowym Testamencie diabeł jest ukazany jako istota aktywnie działająca w świecie. Jezus Chrystus wielokrotnie konfrontował się z diabłem i jego demonami, wypędzając je z opętanych ludzi (Mk 5,1-20)^[19]. W listach św. Pawła diabeł jest opisywany jako ten, który stoi za grzechem i śmiercią duchową (w opozycji do życia wiecznego) (Rz 5,12)^[20].

W Starym Testamencie diabeł pojawia się w różnych kontekstach. W Księdze Rodzaju (Rdz 3) jest on przedstawiony jako wąż, który kusi Ewę do popełnienia grzechu pierworodnego^[21]. W Księdze Hioba (Hi 1-2) diabeł pełni rolę oskarżyciela testującego wiarę Hioba^[22].

W Nowym Testamencie diabeł odgrywa kluczową rolę jako przeciwnik Jezusa Chrystusa. Kuszenie Jezusa na pustyni (Mt 4,1-11) jest jednym z najważniejszych epizodów, gdzie diabeł stara się odwieść Jezusa od jego misji^[17]. W Apokalipsie św. Jana (Ap 12) diabeł jest przedstawiony jako smok, który walczy przeciwko kobiecie i jej dziecku, symbolizując Kościół i Chrystusa^[23].

W Kościele katolickim istnieje praktyka egzorcyzmów, czyli rytuałów mających na celu wypędzenie demonów. Egzorcyzmy są przeprowadzane przez specjalnie wyznaczonych do tego kapłanów, zwanych egzorcystami. Wiara w moc egzorcyzmów opiera się na licznych przykładach biblijnych, gdzie Jezus Chrystus wypędzał demony (Mk 5,1-20)^[19].

Rytuał egzorcyzmów w Kościele katolickim jest dokładnie określony w księdze Rytuał Rzymski. Zawiera on modlitwy, błogosławieństwa i nakazy skierowane do demonów, aby opuściły ciało opętanego. Egzorcyzmy mogą być zarówno prostymi modlitwami, jak i bardziej skomplikowanymi rytuałami^[24].

Egzorcyzmy mają długą historię w tradycji chrześcijańskiej. Pierwsze wzmianki o wypędzaniu demonów pochodzą z Nowego Testamentu, gdzie Jezus i jego uczniowie wypędzali demony z opętanych^[25]. W ciągu wieków Kościół opracował konkretne rytuały i modlitwy egzorcyzmów, które były używane przez egzorcystów do walki z demonami^[24].

Współczesne egzorcyzmy są nadal praktykowane w Kościele katolickim, choć są one rzadkością i są przeprowadzane tylko w najbardziej skrajnych przypadkach^[24]. Współczesny Rytuał Rzymski został zaktualizowany przez papieża Jana Pawła II w 1999 roku, aby lepiej odpowiadać na potrzeby współczesnego Kościoła^[26].

Kościół katolicki naucza, że najlepszą obroną przed działaniem diabła jest:

• Życie zgodne z nauką Chrystusa: Regularna modlitwa, czytanie Pisma Świętego i stosowanie się do nauk Kościoła^[27].
• Korzystanie z sakramentów: Szczególnie sakramentu pokuty i pojednania, którego istotą jest odpuszczenie grzechów i zmazanie ich skutków duchowych, oraz Eucharystii, która prowadzi do zjednoczenia z Chrystusem - umacnia duchowo^[27].
• Wzywanie opieki Matki Bożej i św. Michała Archanioła: Szczególne miejsce w przeciwdziałaniu diabłu ma modlitwa do św. Michała Archanioła, który jest uważany za pogromcę Szatana^[27].

Kościół katolicki zaleca modlitwy ochronne, które mają chronić wiernych przed wpływem diabła. Do najbardziej znanych należy Modlitwa do św. Michała Archanioła, która została napisana przez papieża Leona XIII w 1886 roku^[28]. Innymi modlitwami są Różaniec i Litania do Wszystkich Świętych^[27].

Kościół katolicki używa także sakramentaliów, które mają chronić przed złem. Do najważniejszych należą woda święcona, krucyfiksy, medaliki i oleje święte. Sakramentalia są uważane za środki, które pomagają w walce duchowej i chronią przed wpływem diabła^[27].

Kościół katolicki jasno określa, że diabeł i demony są realnymi bytami osobowymi, a nie tylko symbolami zła. Nauczanie to opiera się na tekstach biblijnych oraz Tradycji Kościoła. Papież Paweł VI w jednej ze swoich katechez powiedział: "Jedną z największych potrzeb Kościoła jest obrona przed tym złem, które nazywamy szatanem"^[29].

Wielu papieży i teologów pisało o naturze i działaniu diabła. Do ważnych dokumentów należą:

• Katechizm Kościoła Katolickiego (paragrafy 391-395) – omawia upadek aniołów i działanie diabła^[27].
• Deus Caritas Est – encyklika papieża Benedykta XVI, która porusza kwestię walki duchowej^[30].
• Adversus Haereses – dzieło św. Ireneusza z Lyonu, które zawiera nauki na temat diabła i herezji^[31].

Początkowo w folklorze polskim diabły były to legendarne, rogate postacie, wywodzące się od złych lub złośliwych demonów – tzw. czartów lub biesów – pochodzących z mitologii słowiańskiej. Dopiero po chrystianizacji słowo diabeł stało się synonimem słowa szatan.

• Belzebub
• bies
• Boruta
• czart
• Dusiołek
• Kozyra
• licho
• Hrabia Manteufel
• Rokita
• Smętek

• 666 – Liczba Bestii
• Książę ciemności
• Antychryst
• Iblis, diabeł w islamie
• Lucyfer
• Szatan
• Voland (od vôlant – duch, szatan) z języka średniowysokoniemieckiego
• Urian – diabeł w jednym z dialektów niemieckich
• Mefistofeles (od hebr. Mephistoph – burzyciel dobra)

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Teksty źródłowe w Wikiźródłach

Cytaty w Wikicytatach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• antychryst
• bies
• czart
• demon
• upadły anioł

• Gaudel A.: Peche originel: 5° Rôle du démon dans l’origine et l’évolution du règne du péché (Eph., II, 1 ; I Cor., XII, 2; Joa., XII, 31 ; VIII, 44; I Joa., III, 8; Apoc, XII, 9; Eph., VI, 12). W: Dictionnaire de théologie catholique. T. 12. 1933, s. 315–316.
• Stanislas Lyonnet SJ: Szatan. W: Słownik teologii biblijnej. X. Léon-Dufour (red.), K. Romaniuk (tłum. i oprac.). Wyd. 4. Poznań: Pallottinum, 1994, s. 930–932. ISBN 83-7014-224-9.
• Historia diabła i koncepcji zła, Paul Carus, przekład Marek Skierkowski, posłowie Jerzy Prokopiuk, stron 376, Wydawnictwo XXL, Wrocław, 2014 ISBN 978-83-62381-55-5.

• Diabelskie nasienie w języku polskim. Dwójka – Program 2 Polskiego Radia, 2015-07-28. [dostęp 2015-09-11].