Cmentarz parafii św. Jakuba w Toruniu

Widok ogólny
Poprzednie nazwy	cmentarza ewangelickiej parafii nowomiejskiej (część ewangelicka)
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Adres	ul. Antczaka
Typ cmentarza	parafialny
Wyznanie	rzymskokatolicki (od 1945)
Stan cmentarza	czynny
Powierzchnia cmentarza	2,9 ha
Data otwarcia	1817 (część ewangelicka), 1838 (część katolicka)
Zarządca	Parafia św. Jakuba Apostoła w Toruniu
Położenie na mapie Torunia Cmentarz parafii św. Jakuba w Toruniu
Położenie na mapie Polski Cmentarz parafii św. Jakuba w Toruniu
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Cmentarz parafii św. Jakuba w Toruniu
53°00′59,6″N 18°37′33,1″E/53,016556 18,625861
Multimedia w Wikimedia Commons

Cmentarz parafialny pw. św. Jakuba w Toruniu (przed 1945 część ewangelicka nazywana również cmentarzem ewangelickim parafii nowomiejskiej, potocznie cały cmentarz jest nazywany również cmentarzem przy ul. Antczaka lub cmentarzem przy ul. Pułaskiego^[1]) – cmentarz parafialny, administrowany przez parafię św. Jakuba Apostoła, znajdujący się przy ul. Antoniego Antczaka w Toruniu^[2]. Cmentarz składa się z dawnego cmentarza ewangelickiego i sąsiadującego z nim katolickiego, które zostały połączone w 1945 roku^[1].

Cmentarz zajmuje powierzchnię 2,9 ha^[1].

Potrzeba założenia cmentarza ewangelickiego pojawiła się po rozebraniu kaplicy św. Katarzyny w 1814 roku^[3]. Pierwsze pogrzeby na cmentarzu ewangelickim nowomiejskiej gminy ewangelickiej odbyły się 7 sierpnia 1817 roku, jednak władze militarne Torunia wydały formalną zgodę na istnienie cmentarza w lipcu 1819 roku. Po wydaniu zgody miasto oficjalnie przekazało ewangelikom 688 prętów reńskich gruntu (ok. 0,97 ha) z majątku kamlarii^[2]. W 1841 roku na cmentarzu postawiono kostnicę^[4].

Cmentarz kilkakrotnie powiększał swoją powierzchnię. 17 lipca 1856 roku władze Torunia przekazały grunt położony na północ od cmentarza, o powierzchni 1 morgi 78 prętów (ok. 0,36 ha)^[2]. W latach 50. XIX wieku cmentarz ogrodzono^[4]. W grudniu 1857 roku cmentarz powiększył się o morgę ziemi po wykupieniu dodatkowego gruntu przez nowomiejską gminę ewangelicką. W latach 80. XIX wieku cmentarz zajmował powierzchnię ok. 1,22 ha^[2].

Cmentarz katolicki powstał na przełomie 1838 i 1839 roku^[5]. Do czasu oddania cmentarza do użytku do rozebraniu kaplicy św. Katarzyny wierni parafii św. Jakuba chowali zmarłych na cmentarzu klasztoru benedyktynek na Winnicy (będący w posiadaniu parafii św. Jerzego co najmniej do 1903 roku, choć pochówków na nim zaniechano o wiele wcześniej)^[6]. W 1838 roku rozpoczęto zbiórkę pieniędzy na budowę cmentarza^[5]. Cmentarz wybudowano na gruntach podarowanych przez miasto. Jednocześnie parafia kupiła dużą działkę od prywatnego właściciela. Według różnych szacunków w połowie XIX wieku powierzchnia cmentarza wahała się od 1 do 1,4 ha. W 1856 roku cmentarz powiększył się o 0,4 ha^[5]. W latach 50. XIX wieku cmentarz ogrodzono^[4].

W 1945 roku cmentarz w całości przejęła rzymskokatolicka parafia św. Jakuba^[1]. Ok. 1965 roku oficjalnie zlikwidowano część ewangelicką^[7].

Cmentarz ma kształt nieregularnego sześciokąta. Nieregularne kwatery są podzielone krzyżującymi się alejami. Strona wschodnia i południowa są ogrodzone murem, północna i zachodnia siatką. Dominują trzy aleje, biegnące na osi wschód-zachód^[1].

Nie zachowały się żadne groby z pierwszej połowy XIX wieku^[4]. Według karty z 1987 roku na cmentarzu zachowało się ok. 800 nagrobków z I poł. XX wieku. Według karty najstarszy zachowany nagrobek należał do zmarłego w 1890 roku A. Engelhardta. Grób ten nie został po latach odnaleziony. Najstarszy zachowany do dzisiaj grób upamiętnia kupca Władysława Jankowskiego, żyjącego w latach 1855–1908. Po II wojnie światowej część nagrobków ewangelickich wykorzystano jako bazę surowcową dla późniejszych nagrobków katolickich. Zachował się nagrobek Antoniego Konke z domu Hasse, żyjącego w latach 1842–1915^[1].

Na cmentarzu znajdowała się drewniana kaplica. Prawdopodobnie była to ta sama, którą zbudowano w 1841 roku. Została ona podpalona przez wandali w grudniu 2008 roku^[1].

Na cmentarzu znajdował się (niezachowany obecnie) pomnik Ignacego Danielewskiego, ufundowany ze składek społeczności polskiej^[4].

Cmentarz wpisany jest do gminnej ewidencji zabytków (nr 1346)^[8].

Na cmentarze zostali pochowani m.in:

• Ignacy Danielewski (1829–1907) – działacz narodowy i społeczny, współpracownik „Nadwiślanina”, wydawca „Przyjaciela Ludu”^[9];
• Antoni Brejski (1867–1929) – redaktor naczelny „Gazety Toruńskiej”, założyciel Zjednoczenia Zawodowego Polskiego^[1];
• Jan Brejski (1863–1934) – wojewoda pomorski^[1];
• Paulina Winiarska (1841–1938) – uczestniczka powstania styczniowego^[10];
• mjr AK Bolesław Usów ps. „Konar” (1913–1954) – kawaler Virtuti Militari^[1];
• Adam Soroka Zbijewski (1893–1964) – oficer Wojska Polskiego w latach 1918–1921, odznaczony m.in. Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych^[1].
• Tadeusz Czeżowski (1889–1981) – profesor filozofii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu^[9].

• Cmentarze w Toruniu

• Magdalena Niedzielska: Toruńskie cmentarze. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992. ISBN 83-85196-66-8.