Chorezm był zasiedlony już w III tysiącleciu p.n.e. Początkowo mieli go zamieszkiwać Huryci, następnie ludność pochodzenia indoeuropejskiego, zdominowana w średniowieczu przez ludy tureckojęzyczne.
Nazwa
Sama nazwa krainy jest niepewnego pochodzenia, po raz pierwszy występuje w achemenidzkich inskrypcjach jako Huvarazmisz, następnie jest wyjaśniana, w zależności od hipotezy, jako „kraj Hurytów” (Sergiusz Pawłowicz Tołstow), „kraj wschodzącego słońca” (C.E. Bosworth), wreszcie arabski uczony żyjący w latach 1179–1229, Jakut Ibn Abdallah al-Hamawi, twierdził, że pochodzi ona od słów „gotowana ryba”, która była ważnym składnikiem pożywienia ludności tego kraju.
Chorezm do I w. p.n.e.
Według dawniejszych uczonych, m.in. Josefa Markwarta, na dworze króla Chorezmu Wisztaspy miał działać prorok Zaratusztra. Obecnie działalność proroka lokalizuje się raczej na terenie Arii lub Drangiany[1]. Badania archeologiczne wskazują, że od ok. VIII w. p.n.e. nastąpił rozwój ekonomiczny kraju, silnie rozwinęła się sieć kanałów nawadniających. W VI wieku p.n.e. Chorezm miał wejść w skład imperium Achemenidów, jego zależność stała się jednak z czasem symboliczna.
W okresie pomiędzy IV a I wiekiem p.n.e. pojawiły się na terenie Chorezmu miasta – skupiska masywnych domostw otoczonych wspólnym murem obronnym. Najbardziej znanymi grodziskami z tego czasu są Dżanbas Kala (IV wiek p.n.e.) i Bazar-Kala. W tym okresie nastąpił też rozwój rolnictwa i sieci irygacyjnej kosztem hodowli bydła. W miejsce dawnych osad wiejskich pojawiły się nowe umocnione i solidnie zbudowane[2].
W czwartym wieku przeprowadzono doniosłą zmianę w organizacji wojska i taktyce wojennej. Stanowiąca główny trzon armii konnica, składająca się z ciężkozbrojnych kopijników i łuczników, skuteczna w walce z koczownikami, nie potrafiła stawić czoła falandzemacedońskiej. Jej zamknięty szyk wytrzymywał nawet natarcie ciężkozbrojnej jazdy masageckiej. Istniejące dotąd dwa typy ciężkozbrojnej jazdy chorezmijskiej zostały połączone w jeden, przystosowany do walki zarówno z bliska jak i na odległość. Jego taktyka polegała na osłabieniu nieprzyjaciela przez zasypanie go gradem strzał, a następnie na rozbiciu w walce wręcz[2].
W roku 328 p.n.e. król Chorezmu Farasmanes zaproponował Aleksandrowi Macedońskiemu wspólną wyprawę przeciw swym wrogom na północnym zachodzie[3]. Po opanowaniu przez Macedończyków Azji Środkowej Chorezm pozostał tam jedynym niezależnym państwem, popierającym wszelkie ruchy separatystyczne w środkowoazjatyckich satrapiach państwa Seleucydów. Tak na przykład w okresie uniezależniania się Partii, jej władcy szukali przymierza z Chorezmem. W II wieku władcy chorezmijscy rozpoczęli wyprawy wojenne na hellenistyczną Baktrię, około roku 170 podbili Sogdianę, a wkrótce potem, nie wchodzący w skład państwa baktryjskiego Czacz lub Szasz (Oaza Taszkiencka)[2].
Po upadku państwa grecko-baktryjskiego władcy Chorezmu zaczęli się uważać za spadkobierców hellenistycznych królów Baktrii i bili monety na wzór monet Eukratydesa, zachowując nawet jego imię. Wśród znalezionych monet chorezmijskich za najstarsze uchodzą dwie monety nieznanego króla z końca I wieku p.n.e. z tytułami króla Eukratydesa i charakterystycznym chorezmijskim znakiem. Na podstawie zawartości kurhanów można stwierdzić znaczne różnice majątkowe. Najbardziej rozpowszechnioną religią był w tym czasie zoroastryzm w swej wczesnej postaci. W miastach znajdował się tak zwany dom ognia, stanowiący ośrodek kultu. Z zoroastryzmem łączyły się kulty bardziej archaiczne, rozpowszechnione zwłaszcza wśród rolników, jak kult bogini płodności i wód, Ardwisury-Anahity i jej towarzysza, umierającego i powracającego do życia, boga roślinności Sijawusza[4].
Chorezm od I do V wieku
W I wieku n.e., prawdopodobnie za panowania Kadfizesa I (ok. 30-ok. 80), Chorezm znalazł się w granicach imperium kuszańskiego. W okresie tym doszło do rozbudowy sieci irygacyjnej. Kraj znalazł się też na trasie ważnego szlaku handlowego wiodącego z Chin przez Kaszgar i Ferganę do Chorezmu i stamtąd przez kraj Alanów na południowe tereny poduralskie i do Europy wschodniej. Chorezm pozostał pod wpływem religii Zoroastra, choć pojawiły się też na jego terenie buddyjskiestupy, a w sztuce oprócz wpływów buddyjskich również helleńskie[5].
Ruiny Toprak-Kala.
Chorezm odzyskał niezależność po upadku imperium kuszańskiego w III wieku. Próbowali go opanować pierwsi władcy z dynastii perskich Sasanidów, jednak bezskutecznie. Na III wiek przypada krótkotrwały wzrost potęgi państwa. Król Artaw wzniósł wówczas swą siedzibę w Torpak-Kala. W 305 roku stolicę przeniesiono do Kijat na prawym brzegu Amu-Darii. Ówczesny szach Afrig zbudował tam wspaniały zamek Fir. Afrig był założycielem nowej dynastii Afrigidów, która panowała w Chorezmie przez kilka wieków. Ówcześni królowie bili własną drobną monetę brązową, co wskazuje na rozwój handlu wewnętrznego. Nadal dobrze rozwijał się handel międzynarodowy. Pozycja kupców upodobniła się w tym okresie do pozycji arystokracji ziemskiej posiadającej majątki ziemskie, zamki z basztami i własną klientelę. Na ten okres przypada również rozwój pisma chorezmijskiego opartego na alfabeciearamejskim, które w V wieku ewoluuje w kierunku kursywy. Z III i IV wieku pochodzą zabytki pisma starochorezmijskiego z Torpak-Kala. Biruni wspomina o kronikach i traktatach religijnych, zniszczonych przez Arabów[6].
Praca zbiorowa pod redakcją Aleksandra Krawczuka, 2005, Wielka Historia Świata, Tom 3. Świat okresu cywilizacji klasycznych, Oficyna Wydawnicza Fogra, ISBN 83-85719-84-9.
Historia powszechna. S. L. Utczenko. T. 2. Warszawa: Książka i Wiedza, 1964.
