Bractwo Włościan Białorusinów – białoruska organizacja o charakterze militarnym działająca wiosną 1922 roku w okolicach Kleszczel na Białostocczyźnie w II Rzeczypospolitej. Zajmowała się działalnością dywersyjną. Była jedną z większych tego typu organizacji tego okresu. Oddział wydawał swoje pismo „Biełaruski Partyzan”. Działał kilka miesięcy w 1922 roku, został rozbity przez połączone oddziały polskiego wojska i policji.

Początkowy entuzjazm^[a], jaki wśród ludności białoruskiej wywołały deklaracje Józefa Piłsudskiego^[b] szybko wygasł ze względu na sposób działania polskiej administracji na ziemiach zamieszkanych przez ludność białoruską. Miejscowe stanowiska były obsadzane Polakami, likwidowano białoruskie szkolnictwo utworzone podczas niemieckiej okupacji^[1], zamykano białoruskie gazety, przekazywano prawosławne cerkwie^[c] katolikom nawet w miejscach, gdzie stanowili oni znikomy procent. Ponadto nastroje społeczne pogarszały grabieże i gwałty dokonywane przez wojsko polskie^[d]. W wyniku tych działań entuzjazm stopniowo przerodził się w nienawiść^[2], a czas niemieckiej okupacji wspominany był z sentymentem^[3].

Po podpisaniu traktatu ryskiego we wrześniu 1921 roku w Pradze odbyła się narada partii związanych z białoruskim ruchem narodowym. Traktat ryski określono jako rozbiór Białorusi, a strony go podpisujące – za okupantów. Ustalono, że jedyną prawną reprezentacją polityczną na Białorusi jest rząd Białoruskiej Republiki Ludowej z siedzibą w Kownie^[4].

Białoruski ruch partyzancki nie miał jednolitego charakteru politycznego ani ideowego. Zapoczątkowany został na Białostocczyźnie i Grodzieńszczyźnie i w tych też regionach był najintensywniejszy. Wynikało to z dwóch przyczyn. Tu najbardziej odczuto działanie polskich władz^[5] i nie znano radzieckiej rzeczywistości^[4]. Tam, gdzie była ona lepiej znana, nastroje antypolskie były słabsze, a ruch partyzancki miał antykomunistyczny charakter^[4]. Na terenie Białostocczyzny o rozwoju ruchu partyzanckiego przesądziła sytuacja ekonomiczna Białorusinów oraz polityka polskich władz wobec tej narodowości^[4]. Finansowego wsparcia udzielały Niemcy i Litwa, które ponadto zaopatrywały oddziały partyzanckie w broń i amunicję^[6].

Na Podlasiu białoruski ruch powstańczy rozwijał się przede wszystkim w powiecie bielskim (wsie: Grabowiec, Dobrowoda, Czechy Orlańskie, Witowo, Mołoczki, Białowieża) oraz w powiecie sokólskim. Wynikało to z talentów organizacyjnych Hermana Szymaniuka (pseudonim „Skamaroch”) z Grabowca oraz Wiery Masłowskiej z Ogrodniczek koło Supraśla^[7]. Organizacja planowała rozpoczęcie walki zbrojnej w marcu 1922 roku. Władze zostały o tym wcześniej poinformowane przez policyjnego konfidenta, który przeniknął w szeregi organizacji, po czym zareagowały masowymi aresztowaniami. 2 i 3 marca policja aresztowała zarówno szeregowych członków organizacji, jak i przywódców^[8]. Aresztowano m.in. Masłowską, natomiast Szymaniuk ratował się ucieczką do Kowna na Litwie^[9].

Część podkomendnych Szymaniuka, która uniknęła aresztowania, schroniła się w lasach Puszczy Białowieskiej, tworząc tam oddział partyzancki dowodzony przez Jana Grycuka (pseudonim „Czort”). Prasa lokalna nazywała ich mianem „Czortowców”^[9]. Wkrótce Szymaniuk wrócił z Kowna i stanął na czele oddziału. Na swego zastępcę wyznaczył Andrzeja Tomaszuka ps. „Pietrenko”^[8]. Wedle zeznań Tomaszuka grupa liczyła 24 ludzi, inne źródła podają 15 do 200 bojowników^[10]. Szymaniuk prawdopodobnie był agentem radzieckim^[11][12].

7 kwietnia oddział ten obrabował dom gajowego w Witowie. 17 kwietnia spalił składy drewna przy linii kolejowej Czeremcha – Hajnówka. Drewno należało do Wileńskiej Dyrekcji Kolei Państwowej. W następnych dniach spalono most kolejowy na Narewce w okolicach Białowieży^[8][9].

W nocy z 28 na 29 kwietnia partyzanci zaatakowali miasteczko Kleszczele. Zajęli posterunek policji, zabijając przy tym dwóch funkcjonariuszy. Napastnicy zabrali „7 karabinów z amunicją, umundurowanie, stemple, część korespondencji, pieniądze i prywatne rzeczy policjantów”^[8]. Następnie ograbili restaurację Onufrego Sawickiego, mordując przy tym właściciela i jego matkę. W restauracji zrabowano „500 tysięcy marek, złote pieniądze, dwa srebrne zegarki, złoty łańcuszek, ubranie, bieliznę, około 100 butelek wódki, likier i jedzenie”^[8]. Przebrani za policjantów próbowali bezskutecznie włamać się na plebanię rzymskokatolicką^[9]. Opuścili Kleszczele na zrabowanej furmance^[8].

W odwecie za napad kleszczelski władze zorganizowały obławę z udziałem sił policji i wojska. 6 maja po potyczce w Puszczy Białowieskiej pojmano pięciu dywersantów. 24 maja sąd doraźny w Białymstoku skazał czterech z nich na śmierć^[8]. Byli to Andrzej Tomaszuk, Demian Martyniuk, Iwan Sacharczuk i Iwan Piceluk. Najmłodszemu, 16-letniemu Pantelejmonowi Niczyporukowi, karę śmierci zamieniono na dożywotnie pozbawienie wolności^[7]. Ci, którzy pozostali na wolności, zaprzestali działalności zbrojnej i zdecydowali się na ucieczkę na Litwę. Podczas próby przekroczenia granicy dwie osoby zostały zatrzymane, pozostali wrócili do swoich wiosek^[8]. Sam Herman Szymaniuk jesienią 1922 zamierzał przejść na stronę polską, ale zażądano od niego ujawnienia całej struktury konspiracyjnej^[11]. Fakt ten oraz wyroki śmierci wydane na członków jego oddziału odwiodły go od pierwotnych zamiarów. Zdecydował się na ucieczkę do Białoruskiej SRR^[11]. Według niepotwierdzonych informacji został dyrektorem fabryki obuwia w Mohylewie. W 1937 został aresztowany przez NKWD, dalsze jego losy są nieznane^[13]. Nie wiadomo nic o dalszych losach Jana Grycuka („Czorta”)^[9].

Podczas obławy policja odnalazła kryjówkę oddziału „Skamarocha” w Puszczy. Znaleziono tam m.in. bruliony listów wysłanych przez „Skamarocha”, notatki o członkach i aprowizacji oddziału, sześć map niemieckiego sztabu generalnego, dwa słoiki ze strychniną, ponadto część rzeczy zrabowanych podczas akcji^[8].

Sztab „Skamarocha” w czasach swej działalności wysłał szereg listów i odezw do urzędów i osób publicznych w II Rzeczypospolitej. Marszałkowi Piłsudskiemu nadesłano ultimatum, w którym domagano się dla Białorusinów prawa do samostanowienia o swoim losie, wstrzymania burzenia cerkwi prawosławnych itp. Do Wileńskiej Dyrekcji Kolei Państwowej wysłano list z ostrzeżeniem przed wywózką drewna z Puszczy Białowieskiej. Innym odbiorcą listów była ambasada radziecka^[8]. Listy podpisywane były pieczęcią «Bractwo Włościan Białorusinów»^[8].

Oddział ściśle współpracował z tajnym sztabem czwartej grupy operacyjnej w Mereczu na Litwie podległej Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów, która dążyła do utworzenia niezależnej Białorusi. Na czele sztabu stał Wiaczesław Razumowicz (pseudonim „Chmara”). Razumowicz okazał się później współpracownikiem polskiej policji, pomagał w likwidacji białoruskich organizacji^[9][14].

Nie był to jedyny białoruski oddział partyzancki, który w owym czasie działał na Podlasiu, był natomiast jednym z większych i bardziej znanych. Na tle innych oddziałów wyróżniał się tym, że posiadał dobrze zorganizowaną sieć informatorów oraz system przekazywania informacji. Członkowie tego oddziału zajmowali się wyłącznie działalnością powstańczą, w innych oddziałach działalność ta była zwykle przeplatana z pracą na roli^[10]. Większość oddziałów formowana była dla wykonania jednej tylko akcji^[4].

Oddział wydawał pismo „Biełaruski Partyzan”, redaktorem pierwszego numeru był Herman Szymaniuk, zaś następnych – H. Plusza. Redakcja miała się mieścić w Głównym Sztabie Białoruskich Partyzantów w Puszczy Białowieskiej^[8]. W rzeczywistości najprawdopodobniej wydawany był na Litwie, być może w Mereczu, w sztabie Razumowicza^[8]. Pismo zawierało antypolskie teksty propagandowe, odezwy i deklaracje, teksty komentujące sytuację polityczną we wschodniej części Europy, ponadto bieżące informacje o działalności oddziałów dywersyjnych na obszarze całej Zachodniej Białorusi^[8]. Pismo ukazywało się od sierpnia do grudnia 1922 roku^[15]. Pisano w nim przede wszystkim o okrucieństwach popełnianych przez stronę polską. Udział w ruchu partyzanckim przedstawiono jako obronę i zarazem zemstę za doznane krzywdy^[11]. Idea państwowa była ledwo zarysowana^[6]. Jeden z partyzantów, dezerter z polskiej armii, na łamach pisma tak tłumaczył swoją decyzję:

14-22 maja 1923 roku w Sądzie Okręgowym w Białymstoku odbył się proces 45 osób, pierwszy polityczny proces białoruskiej mniejszości narodowej w II RP^[17][11]. Jednym z głównych świadków oskarżenia był Edward Lenkiewicz, agent polskiej policji, który przeniknął do Bractwa Włościan Białorusinów i doprowadził do jego zdekonspirowania^[18]. Oskarżonym zarzucano udział w spisku dążącym do oderwania od Polski części jej terytorium państwowego i stworzenie niepodległej republiki białoruskiej^[19]. Spośród 45 oskarżonych jedynie dziewięciu swe działania motywowało pobudkami patriotycznymi^[20]. Wiera Masłowska, broniąc się, argumentowała, że robiła dokładnie to samo, co polscy patrioci przed wojną światową – walczyła o wolną i zjednoczoną ojczyznę^[10]. Pozostali oskarżeni swoją działalność tłumaczyli krzywdami, jakich zaznali od polskich urzędników i żołnierzy^[21]. Proces trwał osiem dni. Dla dwudziestu oskarżonych sąd wydał wyroki więzienia od roku do dożywotniego^[19]. Najsurowszy wyrok otrzymał Szymon Maciejewicz, którego skazano na karę dożywotniego więzienia o ciężkim rygorze. Dziewiętnaście osób otrzymało karę więzienia od roku do 10 lat. 25 skazanych uniewinniono^[15].

Ruch partyzancki rozwijał się w dalszym ciągu na Podlasiu, a największa intensywność wystąpień zbrojnych przeciwko polskiej władzy przypadła na rok 1924. Polityka rządu wobec powstańców oscylowała pomiędzy dwiema skrajnymi tendencjami – represjami i poszukiwaniem politycznych rozwiązań^[10]. Po roku 1924 ruch partyzancki wygasł. Jednym z jego powodów była polityka polskiego rządu^[22], masowe aresztowania i wyroki śmierci^[10]. W roku 1923 Niemcy i Litwa przestały finansować białoruskie organizacje na Litwie^[7][e], co musiało się przełożyć na możliwości budowania struktur partyzanckich na terenie Polski. Innym powodem była infiltracja środowisk powstańczych przez komunistów. Komuniści nie byli zainteresowani niepodległą Białorusią i dążyli do pozbawienia białoruskich organizacji ideologii narodowej, ich celem było przygotowanie gruntu pod przyszłą międzynarodową rewolucję^[22].

• Piotr Bajko: Z dawnej Białowieży. Otwock – Białowieża: 2010, s. 78-80.
• Jerzy Kalina. Bractwo Włościan Białorusinów (1921–1922). „Białoruskie Zeszyty Historyczne”. Nr 1, s. 29-38, 1994. Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne. 
• Eugeniusz Mironowicz: Białoruś. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2007, s. 114-115. ISBN 978-83-7436-119-4.
• Andrzej Solak. Dywersja na Kresach (cz. 1). „Myśl Polska”, 18–25 maja 2008. brak numeru strony
• Алег ЛАТЫШОНАК. Здымак партызанаў атамана „Чорта”. „Ніва”. № 48 (3003), s. 12, 01 снежня 2013. 

• Sławomir Iwaniuk, Białoruskie organizacje na terenie Białegostoku i Białostocczyzny – rys historyczny