Ten artykuł dotyczy serii baśni braci Grimm. Zobacz też: inne znaczenia tego terminu.

Baśnie braci Grimm

Kinder- und Hausmärchen

Strona tytułowa z pierwszego niemieckiego wydania, 1812
Autor	Bracia Grimm
Typ utworu	zbiór baśni, podań, opowiadań, legend
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Niemcy
Język	niemiecki
Data wydania	1812 (tom 1), 1815 (tom 2)
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	1895
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach

Baśnie braci Grimm (niem. Kinder- und Hausmärchen) – zbiór baśni spisanych przez niemieckich pisarzy i językoznawców, braci Wilhelma i Jacoba Grimmów i opublikowany w roku 1812 (tom I) i w roku 1815 (tom II). Zbiór ten, powstały na podstawie wieloletnich badań podań, mitów i opowieści ludowych, stał się klasyką literatury, przetłumaczoną na wiele języków.

Bracia Grimm w publikowanych baśniach zmierzali do odtworzenia najstarszego wzorca motywów baśniowych w nich występujących, stąd charakterystyczne dla tych opowieści okrucieństwo, które zresztą występuje także u francuskiego bajkopisarza Charlesa Perraulta. W świecie tych baśni panowało zwykle żelazne prawo moralne – dobro i przezorność zwycięża niegodziwość. Pamiętać jednak należy, że od tej reguły zdarzały się u braci Grimm wyjątki (np. w baśniach Spółka kota z myszą, czy Baba Jaga).

Jak pisze Katarzyna Grzywka, powołując się na innych – głównie niemieckich – badaczy, bracia Grimm „nie zbierali swoich bajek w terenie, wędrując przez pola i łąki bezkresnego krajobrazu od wsi do wsi, lecz słuchając przekazów przyjaciół-rówieśników, znajomych, gości – nierzadko siedząc przy własnym biurku”^[1]. I tak informatorka Dorothea Katharina Viehmann od maja do października 1813 opowiedziała braciom w ich mieszkaniu w Kassel około 40 tekstów. Jej anonimowy portret z podpisem „Bajarka” autorstwa Ludwiga Emila Grimma znajduje się, począwszy od drugiego wydania, na początku drugiego tomu baśni. Innym razem weszli w kontakt z emerytowanym wachmistrzem, który zgodził się opowiadać bajki w zamian … za zniszczone spodnie Wilhelma^[2]. Do grona informatorów braci należały też: córka pastora z Allendorf, córki aptekarza Wilda z Kassel, wśród nich późniejsza żona Wilhelma, członkowie westfalskich rodzin von Haxthausen oraz Droste von Hülshoff itd.^[3], Powstał w ten sposób początkowo korpus 54 tekstów braci bądź ich współpracowników, które przesłali w 1810 roku na ręce Clemensa Brentano. Ponieważ ten nie zrobił z tych tekstów żadnego użytku, wykorzystali je – zainspirowani przez Achima von Arnim – jako trzon własnego zbioru, do którego wydania dochodzi po raz pierwszy w roku 1812^[1].

Grimmowie notowali zasłyszane opowieści, ale również „wyszukiwali w utworach literackich bajki o podobnej do tych pierwszych strukturze, by następnie poddać swe ‘znaleziska’ koniecznej z punktu widzenia zbieraczy 'obróbce'”^[4]. Jednym z najważniejszych kryteriów, jakimi się kierowali, gromadząc teksty, miał być autentyczny lub domniemany związek tekstów z tradycją przekazu ustnego. Byli przekonani, że znaleźli prawdziwy język ludowy, a tymczasem znaleźli swój własny język, tworząc dzieło sztuki^[5].

Pierwsze wydanie, pt. Kinder- und Hausmärchen, ukazało się w latach 1812–1815. W 1819 roku ukazało się drugie wydanie obydwu tomów, nosząc miano „Wielkiego Wydania”. Zostało ono rozszerzone o kilka dodatkowych baśni. W 1825 roku Wilhelm Grimm stworzył tak zwane „Małe Wydanie”, zawierające jego zdaniem 50 najodpowiedniejszych dla dzieci baśni, wcześniej zamieszczonych w „Wielkim Wydaniu”^[6]. Za życia Grimmów ukazało się 7 wydań, ostatnie w 1857 roku. Niemal każde było poszerzane o dodatkowe baśnie. Oryginał, znany pod nazwą Kassel Handexemplare (pol. Rękopis Kasselski), został wpisany na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO i można go zobaczyć na wystawie w muzeum braci Grimm w Kassel^[7].

W 2005 roku baśnie braci Grimm zostały wpisane przez UNESCO na listę Pamięć Świata^[8].

Pierwsze wydanie polskie, pt. Baśnie dla dzieci i młodzieży, ukazało się w roku 1895. Niektóre wydania tego utworu objęte były w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek^[9]. Najnowszy pełny przekład wszystkich 200 baśni braci Grimm stworzyła Eliza Pieciul-Karmińska w 2010 roku^[10].

Kod „KHM” to skrót od Kinder- und Hausmärchen, oryginalnego tytułu pierwszego wydania.

• KHM 1: Żabi król (Der Froschkönig oder der eiserne Heinrich)
• KHM 2: Spółka kota z myszą (Katze und Maus in Gesellschaft)
• KHM 3: Dziecko Matki Bożej (Marienkind)
• KHM 4: Bajka o jednym takim, co wyruszył w świat by strach poznać (Märchen von einem, der auszog das Fürchten zu lernen)
• KHM 5: O wilku i siedmiu koźlątkach (Der Wolf und die sieben jungen Geißlein) – tytuł alternatywny: Wilk i siedem koźlątek
• KHM 6: Wierny Jan (Der treue Johannes) (w II wydaniu. W I wyd. był Von der Nachtigall und der Blindschleiche nr 6a)
• KHM 7: Dobry interes (Der gute Handel) (w II wydaniu. W I wyd. był Der gestohlene Heller nr 7a)
• KHM 8: O dziwnym grajku (Der wunderliche Spielmann) (w II wydaniu. W I wyd. był Die Hand mit dem Messer)
• KHM 9: Dwunastu braci (Die zwölf Brüder)
• KHM 10: Spółka hultajska (Das Lumpengesindel)
• KHM 11: Braciszek i siostrzyczka (Brüderchen und Schwesterchen)
• KHM 12: Roszpunka (Rapunzel)
• KHM 13: O trzech krasnoludkach w lesie (Die drei Männlein im Walde)
• KHM 14: O trzech prządkach (Die drei Spinnerinnen)
• KHM 15: Jaś i Małgosia (Hänsel und Gretel)
• KHM 16: Trzy wężowe listki (Die drei Schlangenblätter) (w II wydaniu. W I wyd. był Herr Fix und Fertig 16a)
• KHM 17: Biały wąż (Die weiße Schlange)
• KHM 18: Słomka, węgielek i groch (Strohhalm, Kohle und Bohne)
• KHM 19: O rybaku i złotej rybce (Von dem Fischer und seiner Frau) – tytuł alternatywny: O rybaku i jego żonie
• KHM 20: O dzielnym krawczyku (Das tapfere Schneiderlein)
• KHM 21: Kopciuszek (Aschenputtel)
• KHM 22: Zagadka (Das Rätsel) (w II wydaniu. W I wyd. był Wie Kinder Schlachtens miteinander gespielt haben 22a)
• KHM 23: O myszce, ptaszku i kiełbasce (Von dem Mäuschen, Vögelchen und der Bratwurst)
• KHM 24: Pani Zima (Frau Holle) – tytuł alternatywny: Pani Zamieć
• KHM 25: Siedem kruków (Die sieben Raben)
• KHM 26: Czerwony Kapturek (Rotkäppchen)
• KHM 27: Muzykanci z Bremy (Die Bremer Stadtmusikanten) – tytuł alternatywny: Muzykanci z miasta Bremy
• KHM 28: Śpiewająca kość (Der singende Knochen)
• KHM 29: Bajka o diable z trzema złotymi włosami (Der Teufel mit den drei goldenen Haaren)
• KHM 30: Weszka i pchełka (Läuschen und Flöhchen)
• KHM 31: Bezręka dziewczyna (Das Mädchen ohne Hände)
• KHM 32: Roztropny Jaś (Der gescheite Hans)
• KHM 33: O chłopcu, który u trzech mistrzów pobierał naukę (Die drei Sprachen) (w II wydaniu. W I wyd. był Kot w butach – 33a)
• KHM 34: Mądra Elżunia (Die kluge Else) (w II wydaniu. W I wyd. był Hansens Trine nr 34a)
• KHM 35: Krawiec w niebie (Der Schneider im Himmel)
• KHM 36: Stoliczku, nakryj się (Tischchen deck dich, Goldesel und Knüppel aus dem Sack)
• KHM 37: Paluszek (Däumling)
• KHM 38: Wesele pani Liszki (Die Hochzeit der Frau Füchsin)
• KHM 39: Bajki o krasnoludkach (Die Wichtelmänner) – tytuł alternatywny: Krasnoludki
• KHM 40: Zbójecki narzeczony (Der Räuberbräutigam)
• KHM 41: Pan Korbes (Herr Korbes)
• KHM 42: Imć pan kum (Der Herr Gevatter)
• KHM 43: Baba Jaga (Frau Trude)
• KHM 44: Kuma Śmierć (Der Gevatter Tod)
• KHM 45: Przygody Paluszka (Daumerlings Wanderschaft)
• KHM 46: Ptak-straszydło (Fitchers Vogel)
• KHM 47: Krzak jałowca (Von dem Machandelboom)
• KHM 48: Stary Sułtan (Der alte Sultan)
• KHM 49: Sześć łabędzi (Die sechs Schwäne)
• KHM 50: Śpiąca królewna (Dornröschen)
• KHM 51: Ptaszynka (Fundevogel)
• KHM 52: Król Drozdobrody (König Drosselbart)
• KHM 53: Królewna Śnieżka (Schneewittchen)
• KHM 54: Tornister, czapeczka i róg (Der Ranzen, das Hütlein und das Hörnlein) (w II wydaniu. W I wyd. był Hans Dumm – 54a)
• KHM 55: Titelitury (Rumpelstilzchen) – tytuły alternatywne: Hałasik albo Rumpelsztyk.
• KHM 56: Mój miły Roland (Der Liebste Roland)
• KHM 57: Bajka o złotym ptaku (Der goldene Vogel)
• KHM 58: Pies i wróbel (Der Hund und der Sperling)
• KHM 59: O Frycku i Katarzynie (Der Frieder und das Katherlieschen)
• KHM 60: Bajka o dwóch braciach (Die zwei Brüder) (w II wydaniu. W I wyd. był Das Goldei nr 60a)
• KHM 61: Chłopek-roztropek (Das Bürle)
• KHM 62: Królowa pszczół (Die Bienenkönigin)
• KHM 63: Trzy piórka (Die drei Federn)
• KHM 64: Złota gęś (Die goldene Gans)
• KHM 65: Wieloskórka (Allerleirauh)
• KHM 66: Zajęcza narzeczona (Häschenbraut)
• KHM 67: Dwunastu myśliwych (Die zwölf Jäger)
• KHM 68: Złodziej i jego mistrz (De Gaudeif un sien Meester)
• KHM 69: Jorinde i Joringel (Jorinde und Joringel)
• KHM 70: Trzej szczęśliwcy (Die drei Glückskinder)
• KHM 71: Sześciu zawsze da sobie radę (Sechse kommen durch die ganze Welt) (w II wydaniu. W I wyd. była Prinzessin Mäusehaut nr 71a)
• KHM 72: Wilk i człowiek (Der Wolf und der Mensch)
• KHM 73: Wilk i lis (Der Wolf und der Fuchs)
• KHM 74: Wilk i jego kuma (Der Fuchs und die Frau Gevatterin)
• KHM 75: Lis i kot (Der Fuchs und die Katze)
• KHM 76: Gożdzik (Die Nelke)
• KHM 77: Mądra Małgosia (Die kluge Gretel)
• KHM 78: Dziadek i wnuczek (Der alte Großvater und der Enkel)
• KHM 79: Wodnica (Die Wassernixe)
• KHM 80: Śmierć kurki (Von dem Tode des Hühnchens)
• KHM 81: Żołnierz Szaławiła (Bruder Lustig)
• KHM 82: Jaś Kostera (De Spielhansl)
• KHM 83: Szczęśliwy Jaś (Hans im Glück)
• KHM 84: Jaś się żeni (Hans heiratet)
• KHM 85: Złote dzieci (Die Goldkinder)
• KHM 86: Lis i gęsi (Der Fuchs und die Gänse)

• KHM 87: Ubogi i bogaty (Der Arme und der Reiche)
• KHM 88: O wesołym skowronku (Das singende springende Löweneckerchen)
• KHM 89: Gęsiareczka (Die Gänsemagd)
• KHM 90: Młody olbrzym (Der junge Riese)
• KHM 91: Podziomek (Dat Erdmänneken)
• KHM 92: Król na Złotej Górze (Der König vom goldenen Berg)
• KHM 93: Kruk (Die Raben)
• KHM 94: Mądra wieśniaczka (Die kluge Bauerntochter)
• KHM 95: Stary Hildebrand (Der alte Hildebrand)
• KHM 96: Trzy ptaszki (De drei Vügelkens)
• KHM 97: Woda życia (Das Wasser des Lebens)
• KHM 98: Doktor Wszechwiedzący (Doktor Allwissend)
• KHM 99: Duch w butelce (Der Geist im Glas)
• KHM 100: Smoluch diabli kamrat (Des Teufels rußiger Bruder)
• KHM 101: Niedźwiedzia skóra (Bärenhäuter)
• KHM 102: Mysikrólik i niedźwiedź (Der Zaunkönig und der Bär)
• KHM 103: Słodka zupa (Der süße Brei)
• KHM 104: Mądrzy ludziska (Die klugen Leute)
• KHM 105: Bajeczki o żabce (Märchen von der Unke)
• KHM 106: O biednym młynarczyku i kotce (Der arme Müllersbursch und das Kätzchen)
• KHM 107: Dwaj wędrowcy (Die beiden Wanderer) – pojawiło się w wydaniu z 1843 roku. We wcześniejszych wydaniach była baśń Die Krähen
• KHM 108: Jasio-Jeżyk (Hans mein Igel)
• KHM 109: Śmiertelna koszula (Das Totenhemdchen)
• KHM 110: Żyd pośród cierni (Der Jude im Dorn)
• KHM 111: Wytrawny myśliwy (Der gelernte Jäger)
• KHM 112: Bajka o cepie z nieba przyniesionym (Der Dreschflegel vom Himmel)
• KHM 113: Dwaj królewiątka (Die beiden Königskinder)
• KHM 114: O mądrym krawczyku (vom klugen Schneiderlein)
• KHM 115: Jasne słońce cię wyda (Die klare Sonne bringt’s an den Tag)
• KHM 116: Błękitne światełko (Das blaue Licht)
• KHM 117: Uparte dziecko (Das eigensinnige Kind)
• KHM 118: Trzej cyrulicy (Die drei Feldscherer)
• KHM 119: Siedmiu zuchów ze Szwabii (Die sieben Schwaben)
• KHM 120: Trzej wędrowni czeladnicy (Die drei Handwerksburschen)
• KHM 121: O królewiczu, który nie znalazł strachu (Der Königssohn, der sich vor nichts fürchtete)
• KHM 122: Ośla sałata (Der Krautesel)
• KHM 123: Staruszka w lesie (Die alte im Wald)
• KHM 124: Trzej bracia (Die drei Brüder)
• KHM 125: Diabeł i jego babka (Der Teufel und seine Großmutter)
• KHM 126: Ferdynand Wierny i Ferdynand Niewierny (Ferenand getrü und Ferenand ungetrü)
• KHM 127: Żelazny piec (Der Eisenofen)
• KHM 128: Leniwa prządka (Die faule Spinnerin)
• KHM 129: Bajka o czterech braciach (Die vier kunstreichen Brüder)
• KHM 130: Jednooczka, Dwuoczka i Trójoczka (Einäuglein, Zweiäuglein und Dreiäuglein)
• KHM 131: Śliczna Katrinela i Piotr Pif-Paf (Die schöne Katrinelje und Pif Paf Poltrie)
• KHM 132: Lis i koń (Der Fuchs und das Pferd)
• KHM 133: Stańcowane pantofelki (Die zertanzten Schuhe)
• KHM 134: Bajka o sześciu sługach (Die sechs Diener)
• KHM 135: Biała i czarna narzeczona (Die weiße und die schwarze Braut)
• KHM 136: Żelazny Jan (Eisenhans)
• KHM 137: Trzy czarne księżniczki (De drei schwatten Prinzessinnen)
• KHM 138: Knoist i jego trzej synowie (Knoist un sine dre Sühne)
• KHM 139: Dziewczyna z Brakel (Dat Mäken von Brakel)
• KHM 140: Domowa czeladka (Das Hausgesinde)
• KHM 141: Rybka i owieczka (Das Lämmchen und das Fischchen)
• KHM 142: Sezamowa góra (Simeliberg)
• KHM 143: O wędrowaniu (Up Reisen gohn) – pojawiło się w wydaniu z 1819 roku. W wydaniu z 1812/1815 było Die Kinder in Hungersnot
• KHM 144: Osiołek (Das Eselein)
• KHM 145: Niewdzięczny syn (Der undankbare Sohn)
• KHM 146: Rzepa (Die Rübe)
• KHM 147: Staruszek w ogniu odmłodzony (Das junggeglühte Männlein)
• KHM 148: Zwierzęta Pana i diabła (Des Herrn und des Teufels Getier)
• KHM 149: Kogucia belka (Der Hahnenbalken)
• KHM 150: Stara żebraczka (Die alte Bettelfrau)
• KHM 151: Dwunastu leniwych parobków (Die zwölf faulen Knechte)
• KHM 151: Trzech leniuchów (Die drei Faulen)
• KHM 152: Pastuszek (Das Hirtenbüblein)
• KHM 153: Gwiazdy dukaty (Die Sterntaler)
• KHM 154: Skradziony grosz (Der gestohlene Heller)
• KHM 155: Wybór narzeczonej (Die Brautschau)

Wydanie, poza baśniami, opublikowanymi w poprzednim wydaniu, zawierało dodatkowo następujące tytuły:

• KHM 156: Pakuły (Die Schlickerlinge)
• KHM 157: Wróbel i jego czworo dzieci (Der Sperling und seine vier Kinder)
• KHM 158: Bajka o krainie pieczonych gołąbków (Das Märchen vom Schlaraffenland)
• KHM 159: Bajka-bajdurka (Das dietmarsische Lügenmärchen)
• KHM 160: Bajka-zagadka (Rätselmärchen)

Wydanie zawierało dodatkowo następujące tytuły:

• KHM 161: Białośnieżka i Różyczka (Schneeweißchen und Rosenrot)
• KHM 162: Mądry parobek (Der kluge Knecht)
• KHM 163: Szklana trumna (Der gläserne Sarg)
• KHM 164: O Jasiu leniuchu (Der faule Heinz)
• KHM 165: Bajka o gryfie (Der Vogel Greif)
• KHM 166: O Jasiu mocarzu (Der starke Hans)
• KHM 167: Biedny chłopina w niebie (Das Bürli im Himmel)

Wydanie zawierało dodatkowo następujące tytuły:

• KHM 168: Chuda Eliza (Die hagere Liese)
• KHM 169: Domek leśny (Das Waldhaus)
• KHM 170: Dzielić dobra i złą dolę (Lieb und Leid teilen)
• KHM 171: Mysikrólik (Der Zaunkönig)
• KHM 172: Gładzica (Die Scholle)
• KHM 173: Bąk i dudek (Rohrdommel und Wiedehopf)
• KHM 174: Sowa (Die Eule)
• KHM 175: Księżyc (Der Mond)
• KHM 176: Długość żywota (Die Lebenszeit)
• KHM 177: Wysłannicy Śmierci (Die Boten des Todes)
• KHM 178: Majster Ćwiek (Meister Pfriem)

Wydanie zawierało dodatkowo następujące tytuły:

• KHM 179: Gęsiareczka u studni (Die Gänsehirtin am Brunnen)
• KHM 180: Niejednakie dzieci Ewy (Die ungleichen Kinder Evas)
• KHM 181: Boginka w stawie (Die Nixe im Teich)
• KHM 182: Dary małego ludku (Die Geschenke des kleinen Volkes)
• KHM 183: Olbrzym i krawczyk (Der Riese und der Schneider)
• KHM 184: Hufnal (Der Nagel)
• KHM 185: Biedny chłopczyna w grobie (Der arme Junge im Grab)
• KHM 186: Prawdziwa narzeczona (Die wahre Braut)
• KHM 187: Jeż i zając (Der Hase und der Igel)
• KHM 188: Wrzeciono, czółenko i igła (Spindel, Weberschiffchen und Nadel)
• KHM 189: Chłopi i diabeł (Der Bauer und der Teufel)
• KHM 190: Okruchy ze stołu (Die Brosamen auf dem Tisch)
• KHM 191: Świnka morska (Das Meerhäschen)
• KHM 192: Złodziej nad złodzieje (Der Meisterdieb)
• KHM 193: Dobosz (Der Trommler)

Wydanie zawierało dodatkowo następujące tytuły:

• KHM 194: Kłos żyta (Die Kornähre)
• KHM 195: Mogiłka (Der Grabhügel)
• KHM 196: Stary Rinkrank (Oll Rinkrank)
• KHM 197: Kryształowa kula (Die Kristallkugel)
• KHM 198: Dziewica Malena (Jungfrau Maleen)
• KHM 199: But z bawolej skóry (Der Stiefel von Büffelleder)
• KHM 200: Złoty kluczyk (Der goldene Schlüssel)

Legendy pojawiły się po raz pierwszy w drugim tomie baśni w wydaniu z 1819 roku.

• KHM 201: Święty Józef w lesie (Der heilige Joseph im Walde)
• KHM 202: Dwunastu apostołów (Die zwölf Apostel)
• KHM 203: Róża (Die Rose)
• KHM 204: Ubóstwo i pokora prowadzące do nieba (Armut und Demut führen zum Himmel)
• KHM 205: Boski pokarm (Gottes Speise)
• KHM 206: Czareczka Matki Boskej (Muttergottesgläschen)
• KHM 208: Stara matula (Das alte Mütterchen)
• KHM 209: Niebiańskie wesele (Die himmlische Hochzeit)
• KHM 210: Gałązka leszczyny (Die Haselrute)

Zobacz w Wikiźródłach polskie przekłady baśni braci Grimm

Zobacz multimedia związane z tematem: Baśnie braci Grimm

• Katarzyna Grzywka: Od lasu po góry, od domu po grób … Polska i niemiecka bajka ludowa ze zbiorów Oskara Kolberga i braci Grimm. Warszawa: Instytut Germanistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2005. ISBN 83-912269-9-9.

• Hubert Orłowski: Świat baśni braci Grimm, [w:] Wilhelm i Jakub Grimm. Baśnie dla dzieci i dla domu, tom I. Baśnie 1-93. Na podstawie wydania z 1857 roku.. Tłum.: Eliza Pieciul-Karmińska. Poznań: Media Rodzina, 2010, s.5-10. ISBN 978-83-7278-483-4.
• Wilhelm i Jakub Grimm. Baśnie dla dzieci i dla domu, tom II. Baśnie 94-200. Na podstawie wydania z 1857 roku.. Tłum. z niem.: EIiza Pieciul-Karmińska. Poznań: Media Rodzina, 2010. ISBN 978-83-7278-483-4.

• Katarzyna Grzywka: „Pewnego dnia przybyli trzej bracia do wielkiego lasu”, [w:] Studia Niemcoznawcze (Warszawa) XXIV, 2002, s. 181–198. ISSN 0208-4597.

• Eliza Pieciul-Karmińska: Baśnie braci Grimm a język przekładu, [w:] Polonistyka: czasopismo dla nauczycieli, 2013, nr 5, s. 43–50.
• Eliza Pieciul-Karmińska: Geneza baśni braci Grimm a ich przekład na język polski, [w:] Scripta manent – res novae / S. Puppel, T. Tomaszkiewicz (red.). Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2013, s. 105–115, ISBN 978-83-232-2633-8.

• Utwory braci Grimm w serwisie Wolne Lektury