Asen I – przywódca (wraz z bratem Teodorem) powstania wymierzonego przeciw Bizancjum, w wyniku którego doszło do powstania niezależnego państwa bułgarskiego. Car bułgarski w latach 1188 – 1196. W szeregu kampanii wojennych umocnił pozycję młodego państwa i rozszerzył jego terytorium o zachodnie Rodopy i południowo-wschodnią Macedonię, a na zachodzie o ziemie położone wokół Widynia i Belgradu. Zginął zamordowany przez opozycję bojarską.
Życiorys
Asen wywodził się z rodziny bojarów kumańskich z okolic Tyrnowa. Jego imię jest pochodzenia kumańskiego. Miał dwóch braci: Teodora i Kałojana. Mamy również informację o dwóch jego siostrach. Asena i Teodora określa się również kumańskim przydomkiem Bełgun, będącym prawdopodobnie nazwą arystokratycznego rodu kumańskiego. Rodzina Asena posiadała rozległe stosunki wśród Kumanów mieszkających na północ od Dunaju[1].
Jesienią 1185, Asen wraz z bratem Teodorem zjawili się w obozie cesarskim w Kipseli (obecnie Ipsala), położonym na wschód od dolnej Maricy i zażądali od cesarza Izaaka II nadania im w pronoję (bizantyńskie lenno) jednej małej dochodowej posiadłości i zapisania ich w szeregi greckiego rycerstwa. Żądanie sformułowali w tonie raczej zuchwałym i cesarz stanowczo odmówił. Oburzeni bracia powrócili w swoje strony i wzniecili w przeciążonym podatkami kraju powstanie przeciw Bizancjum[2].
Po śmierci Manuela I Komnena (1180) Cesarstwo Bizantyńskie, w którego granicach znajdowały się ziemie bułgarskie, przeżywało głęboki kryzys wewnętrzny. Państwo stawało się coraz bardziej konglomeratem ziem rządzonych przez urzędników cesarskich i miejscowych feudałów, nie uznających często władzy cesarskiej. W 1183 ziemie Cesarstwa od Belgradu po Serdikę spustoszyli Węgrzy wspólnie z Serbami. W 1185 natomiast północną Grecję najechali Normanowie zdobywając Tesalonikę. Kiedy Asen wraz z Teodorem stanęli przed cesarzem ten próbował właśnie uporać się z najazdem normańskim. Odprawieni przez Izaaka II bracia wykorzystali zjazd dostojników kościelnych i ludności zwołany na uroczystość poświęcenia ufundowanej przez nich świątyni świętego Dymitra sołuńskiego w Tyrnowie. Ludowi prorocy wezwali zebranych do powstania przeciw Bizancjum. Wezwanie proroków, natchnionych jak wierzono przez duchy, podjęto z entuzjazmem. Starszy z braci Teodor został ogłoszony carem. Przyjął imię Piotr, na pamiątkę ostatniego wielkiego caraBułgarii i tytuł władcy Włachów. Wybuch powstania datuje się na wiosnę 1186[2].
U boku brata Piotra
Powstańcy rekrutujący się początkowo spośród półkoczowniczej ludności pasterskiej wołoskiej i słowiańskiej w krótkim czasie opanowali prawie całą Bułgarię naddunajską i przenieśli działania wojenne do Tracji. Piotr i Asen rozbili w Tracji dwie armie bizantyńskie. W rękach greckich pozostały jedynie miasta na wybrzeżu czarnomorskim. Latem 1186 Izaak II wkroczył z wielką armią do Bułgarii i odzyskał utracone twierdze. Powstańcy zostali rozproszeni, a Piotr i Asen schronili się na przeciwległym brzegu Dunaju. W drodze powrotnej do Konstantynopola cesarz spalił bułgarskie zasiewy. W rezultacie na stronę powstańców przeszła również ludność rolnicza, wyłącznie słowiańska, zwana Bułgarami, a nawet, zamieszkujący te ziemie i przeciążeni podatkami, Grecy[3].
Jesienią 1186 bracia powrócili na czele nowych wojsk, wspomagani przez posiłki Kumanów i ruskich brodników. Bez większego trudu opanowali ziemie między Dunajem a Starą Płaniną, po czym ponownie najechali Trację pustosząc ziemie wokół Ajtos, Anchialos i Werroi[4]. W tym czasie wystąpił też przeciw Bizancjum sojusznik obydwu braci Dobromir Chryz, w późniejszym czasie władca ziem w zachodniej Macedonii wokół twierdzy Prosek. Wiosną 1187 Izaak II rozbił armię powstańczą pod Lardeą w Tracji (w pobliżu obecnego Karnobatu) i jesienią po raz drugi przekroczył pasmo górskie Starej Płaniny. Obległ twierdzę Łowecz broniącą dostępu do Tyrnowa, ostatecznie jednak po trzymiesięcznym oblężeniu zmuszony był zawrócić[5]. Tymczasem korzystając z walk w Bułgarii Stefan I Nemanja, władca Serbii, poszerzył swoje posiadłości kosztem Cesarstwa. W Azji Mniejszej wybuchło powstanie. Izaak II nie mógł kontynuować wojny. Na przełomie maja i czerwca 1188 zgodził się zawrzeć pokój z Piotrem i Asenem. Bizancjum uznało istnienie niezależnego państwa bułgarskiego. Nowe państwo objęło tereny sięgające na zachodzie po rzekę Iskyr, na wschodzie do wybrzeży Morza Czarnego, na północy po Dunaj, a na południu do Starej Płaniny. Wybrzeże czarnomorskie i Tracja pozostały w rękach greckich. Jako zakładnika gwarantującego zachowanie pokoju obydwaj bracia przysłali na dwór cesarski w Konstantynopolu najmłodszego brata Kałojana[6].
Car Wołochów
Jesienią 1188 Asen tryumfował. Starszy brat Piotr pod przymusem zrzekł się tronu, zachowując tytuł cara i jako udział władzę nad rejonem starej stolicy Bułgarii Presławiem. Asen został w Tyrnowie koronowany na cara Wołochów.
Bułgaria w latach 1185-1196
Tymczasem w Palestynie władca EgiptuSaladyn zadał krzyżowcom sromotną klęskę pod Hattin i wkroczył do Jerozolimy. W lecie 1187 Fryderyk Barbarossa ruszył szlakiem lądowym przez Węgry i wkroczył na Półwysep Bałkański. Fryderyk został podjęty z wielkimi honorami w Niszu przez wielkiego żupana Stefana Nemanję, szukającemu sprzymierzeńca przeciw królowi Węgier, który zawarł przymierze z osłabionym Bizancjum. Do zabiegów o zawarcie sojuszu przeciw Bizancjum włączył się też Asen I. Obaj władcy wystąpili nawet z propozycją złożenia przysięgi lennej Fryderykowi. Korzystając z trudności cesarza bizantyńskiego Bułgarzy zapuścili się aż do Tracji, a Serbowie zaatakowali i zdobyli najważniejsze miasta od Skopje i Prizren po Sofię. Ostatecznie krzyżowcy z pomocą bizantyńską przeprawili się do Azji Mniejszej. Po ich odejściu Izaak II przygotował wyprawę odwetową za złamanie pokoju łoweckiego. Wiosną 1190 przekroczył Starą Płaninę i obległ Tyrnowo. Wycofał się jednak na wieść o zbliżaniu się od północy silnej odsieczy kumańskiej. Podczas odwrotu przez przełęcze bałkańskie wpadł w zasadzkę w wąwozie górskim Starej Płaniny, prawdopodobnie na Przełęczy Treweneńskiej i poniósł sromotną klęskę. Utracił armię, zgubił nawet własny hełm i sam ledwie uniknął śmierci. Z trudem dotarł do Werroi, a stamtąd do Konstantynopola. Po tej klęsce Bułgarzy i Kumani najechali ziemie wokół Sredca, opanowali przejściowo Warnę i Anchialos, wtargnęli głęboko w dolinę rzeki Strumy, a w następnym, 1191 roku, spustoszyli okolice Płowdiwu. Walki trwały do 1194, kiedy to siły bizantyńskie zostały rozbite po Arkadiopolem (Lüleburgas), co umożliwiło Bułgarom zajęcie Sredca[6].
Izaak II próbował odnowić sojusz bizantyńsko-węgierski wymierzony przeciw Bułgarom. W trakcie przygotowań do podjęcia kontrofensywy został jednak strącony z tronu przez brata Aleksego III. Przewrót wewnętrzny w Bizancjum ułatwił jeszcze Asenowi prowadzenie działań wojennych. Latem 1195 armia bułgarsko-kumańska zajęła dolinę rzeki Strumy i pod twierdzą Serres rozbiła Bizantyńczyków dowodzonych przez Aleksego Aspietesa. Wódz bizantyński dostał się do niewoli a Bułgarzy zajęli grody Strumicę i Melnik. Po tej kampanii państwo Asena objęło zachodnie pasma Rodopów i południowo-wschodnią Macedonię. W tym czasie Bułgarzy zdobyli też na Węgrach ziemię widyńską, braniczewską i belgradzką. W 1196 roku w trakcie ponownej wyprawy na południe Asen I pokonał Greków i wziął do niewoli ich dowódcę sebastokratora Izaaka[6].
Dopóki działalność braci Piotra i Asena była skierowana ku oderwaniu ziem bułgarskich od cesarstwa cieszyła się poparciem bojarów, którzy w uniezależnieniu się od Bizancjum widzieli perspektywę objęcia nowych ziem i zyskania większej niezależności. Centralizacyjna polityka Asena I prowadzona w oparciu o wojsko złożone z drobnego bojarstwa i kumańskich oddziałów posiłkowych doprowadziła do powstania spisku bojarskiego przeciw Asenowi, zręcznie wspieranej przez bezsilne w otwartej walce Bizancjum. Spiskowcy, zapewnieni o pomocy wojskowej ze strony Bizancjum, zamordowali Asena I. Władzę w Tyrnowie objął przywódca spisku, krewny Asena I, bojar Iwanko[7].
Związki rodzinne
Asen I miał czworo rodzeństwa, dwóch braci:
Teodora, obwołanego carem w 1186, odsuniętego od rządzenia państwem przez Asena I, który po jego śmierci powrócił do władzy
↑T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 78-79. Pochodzenie Asenowiczów nie jest jasne. W. Giuzelew uważa ich za rodzinę bułgarsko-kumańską (Bułgaria, s. 84). W.G. Wasiljewski (Materiały k wnutriennej istorii wizantijskogo gosudarswa, 1879, s. 173) i W. Złatarski (Potekłoto na Pytra i Asenja, 1933, s. 7 i nn.) uważali, że Asen i Piotr pochodzili z rodziny bułgarskiej. P. Mutafczew (Istorija na byłgrskij narod, 1943) przypisuje im ruskie pochodzenie, wskazując na liczne osady ruskie nad Dunajem i na fakt częstego występowania imienia Asen w ruskich latopisach. W 1107 kniaź Jurij Dołgoruki poślubił nawet wnuczkę kumańskiego władcy Asena, a jego syn Wasylko, został obdarowany przez Manuela I czterema miastami nad Dunajem. Wreszcie istnieją próby, wywiedzenia Asenowiczów od starej dynastii panującej niegdyś w Bułgarii (W. Nikołaew, Potekłoto na Asenewczi…, 1940); za G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 384.
↑T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 79. Skład etniczny oddziałów powstańców, jak i w ogóle drugiego państwa bułgarskiego jest problemem niezwykle trudnym. W swojej relacji Nicetas Choniates mówi wciąż o Wołochach a nie Bułgarach. Podobnie jest w źródłach zachodnich, u Roberta de Clari i G. Villehardouina. Natomiast źródła bułgarskie z tego okresu i późniejsze bizantyńskie poczynając od Jerzego Akropolity nie wspominają w ogóle o Wołochach W korespondencji z papieżem Innocentym III Kałojan tytułuje się: imperator totiae Bulgarie et Vlachie, a w jednym z listów nawet imperator Bulgarorum. Nicetas Choniates wyjaśnia w pewnym miejscu, że barbarzyńcy z rejonu Hemus, nazywani niegdyś Mezami, są teraz zwani Wołochami. Teodor Skutariota dodaje w formie wyjaśnienia Βλάχοι δὲ νυν καὶ Βούλγαροι (Blachoi de nyn kai Bulgaroi – Wołosi to jest Bułgarzy). Wydaje się, że nazwy Wołosi nie należy traktować w sensie etnicznym, ale jako ogólne określenie ludności pasterskiej dawnej Mezji albo ówczesnego temu Paristrion, dla odróżnienia od Bułgarów, którym to terminem określano mieszkańców temu Bułgaria, tj. Macedonii. Nie ulega wątpliwości, że państwo Asenowiczów było państwem bułgarskim, w którym jednak istotną rolę odgrywali Wołosi i Kumanowie. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 384.
↑Udział Kumanów miał decydujące znaczenie dla wyniku ówczesnych zmagań bułgarsko-bizantyńskich. Kumani nie brali jednak ze względu na klimat udziału w działaniach prowadzonych latem. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 385.
↑T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 80. Zdaniem G. Ostrogorskiego cesarzowi udało się ich powtórnie odeprzeć powstańców kosztem znacznych strat jeszcze w październiku 1186. Kolejną wyprawę przeciw ukrywającym się w górach powstańcom poprowadził natomiast już na wiosnę 1187. (Dzieje Bizancjum, s. 385)
W. Giuzelew: Bułgarskie średniowiecze. W: Bułgaria. Zarys dziejów. I. Dymitrow (red.). Warszawa: Książka i Wiedza, 1986. ISBN 83-05-11583-6. Brak numerów stron w książce
_pl.png)