Zestaw egipskich amuletów ze zbiorów Ägyptisches Museum w Lipsku
W odróżnieniu od Arabów, którzy nazwę amuletu (himālat) utworzyli od słowa „nosić” (hamā'il), starożytni Egipcjanie określali je słowami ket-ha, sa i udżau, które ich zasadnicze znaczenie łączyło z pojęciem „obrona”. Spotykane już w chalkolitycznych pochówkach kultury badaryjskiej[1], służyły one w Egipcie do obrony w sensie magicznym, a najprostszymi i zarazem najstarszymi były zęby i pazury dzikich zwierząt, których noszenie miało posiadaczowi naturalnie zapewnić takie cechy, jak siła i dzielność. Do pierwotnych amuletów należały też pestki i nasiona (jako siedlisko tajemniczych mocy wzrostu), kości, muszle oraz rzadkie minerały; istotną rolę odgrywały przy tym barwa i rodzaj materiału. Wraz z rozwojem wierzeń te naturalne amulety zastąpiono figurkami w odpowiedniej postaci (bóstw, świętych zwierząt, symboli magicznych)[2][3]. Z okresu dynastycznego znane są setki rodzajów amuletów miniaturowych figurek bóstw oraz świętych symboli, oprócz zwitków płótna zapisanych magicznymi formułam[1].
Od schyłku Średniego Państwa wyodrębniła się produkcja amuletów przeznaczonych wyłącznie dla zmarłych. Używane przez żyjących umieszczano w naszyjnikach, bransoletach itp. ozdobach noszonych na co dzień. Mimo dążenia do tego, by amulet wykazywał się największą uniwersalnością ochronną, z drugiej strony pożądane było działanie szczególne, wymierzone przeciw konkretnemu zagrożeniu[4]. Często powtarzał on kształt pewnych znaków hieroglificznych, mających przekazać moc określonego pojęcia swemu nosicielowi[5]. Działanie wielu amuletów (np. Oka Horusa) związane było ze zdarzeniami mitologicznymi[6].
Upowszechnienie stosowania amuletów w Egipcie nastąpiło od Epoki Późnej[5]. Liczba znanych rodzajów przekracza 270, co obejmuje zarówno obiekty przeznaczone dla żyjących, jak dla zmarłych[7].
Ich występowanie stwierdzono szerzej, również na obszarze bliskowschodnich wpływów egipskich, np. w Palestynie (m.in. amulety oka Horusa, filaru dżed, boga Besa)[8]. W odległej Kartaginie, gdzie magia egipska zajmowała ważne miejsce w wierzeniach ludowych, materialne świadectwo stanowią amulety z wyobrażeniami licznych bóstw egipskich (Ptaha, Horusa, Besa, Thota, Mina, Chonsu, Szu, Amona-Re, Sachmet, Anubisa, Toeris i innych)[9].
Rozwój i typologia
Amulety o kształtach naśladujących formy naturalne pojawiły się już w okresie przeddynastycznym, w IV tysiącleciu p.n.e. W epoce Starego Państwa następuje ich różnicowanie i znanych jest 69 typów. Masowa produkcja rozwija się jednak dopiero w okresie Nowego Państwa i trwa aż do czasów chrystianizacji obszarów Egiptu. Istotny wpływ na to miało udoskonalenie metod ich wytwarzania oraz zwiększenie produkcji z fajansu, szkła, a także z kamienia i metalu[7]. Jako surowiec kamienny służyły minerały pospolite (dioryt, piaskowiec, szpat polny, jaspis, serpentyn, hematyt, kryształ górski) i półszlachetne (głównie karneol, lapis lazuli, ametyst)[a], a rzadziej szlachetne (szmaragd, turkus[b]); spośród metali najczęściej wykorzystywano brąz, znacznie rzadziej – metale szlachetne (złoto, srebro, elektron). Najtańsza jednak była produkcja amuletów z fajansu, najpopularniejszych wśród uboższych warstw ludności[7][5].
Amulet tit w postaci tzw. węzła Izydy
Poza materiałem istotną rolę odgrywał też kształt[10]. W zakresie stosowanych wyobrażeń najczęstszymi były miniaturowe figurki bóstw i demonów, świętych zwierząt i symboli. Zawieszano je na sznurkach lub rzemykach, wprawiano w pierścionki, bransolety, kolczyki, pektorały, naszyjniki, wkładano również pomiędzy bandaże mumii dla ochrony zmarłego[3] (tu przede wszystkim skarabeusz sercowy i ozyriackifilar dżed i sokół oraz plakietki z wizerunkami czterech synów Horusa).
Do najczęściej spotykanych i uniwersalnych, przeznaczonych zarówno dla żyjących, jak zmarłych, należały amulety symboliczne w kształcie oka Horusa[6] oraz symbolu życia anch. Znaczną grupę stanowią figurki bogów (Amona, Re, Ozyrysa, Horusa, Izydy, Thota, Sachmet, Bastet i in.) zapewniające ich szczególną opiekę; w późniejszych czasach szczególną popularność zyskały wyobrażenia „domowych” bóstw – Besa i Toeris[11], a także Harpokratesa. Dodatkową rolę magiczną pełniły różne inne wyobrażenia symboliczne (węzeł Izydy, dwa palce Horusa, serce, strusie pióra, drabina, poziomica, podgłówek, schody, korony królewskie itp.)[12] wraz z przedstawieniami określonych, obecnych w kulcie zwierząt[13] (przede wszystkim wąż, kot, sokół, krowa, baran, byk, krokodyl, hipopotam, żaba, ryba, pawian, szakal, ibis, zając, lew).
Pod względem wykonania technicznego wyróżnić można dwie kategorie amuletów: o powierzchni gładkiej albo pokrytej symbolami bądź formułami magicznymi, podwajającymi moc działania[14]. Na niektórych umieszczano fragmentarycznie zaklęcia magiczne z Księgi Umarłych[5]. Były też amulety pisane w postaci magicznych tekstów utrwalonych na papirusie[15].
Najważniejsze rodzaje
Amulet oka Horusa
Oko Horusa (Udżat) – jeden z uniwersalnych najpopularniejszych, stosowany od czasów Starego Państwa. Żywym dawał zdrowie, siłę i opiekę: ochronę przeciw dzikim zwierzętom i złemu losowi, wspomagał gojenie się ran i leczenie chorób; w okresie ptolemejskim wspomagał w chwytaniu złodziei. Wykonywany ze złota, srebra, szmaragdu, drewna, fajansu, hematytu, karneolu i lapis lazuli (zalecany jako najodpowiedniejszy), dla skuteczności musiał być ofiarowany podczas przesilenia letniego. Istniał w dwóch odmianach: z liniami skierowanymi w prawo lub w lewo, barwy białej lub czarnej – symbolicznie dla słońca i księżyca albo Ra i Ozyrysa[16]. Niekiedy oko zwielokrotniano lub uzupełniano innymi drobnymi symbolami[17].
Znak życia (hieroglif anch) – noszony przez żyjących umożliwiał zachowanie życia i przedłużenie go na ziemi, zmarłym odnawiał życie w zaświatach i pomagał w chwili zmartwychwstania[18]. Wykonywany z różnych materiałów[19], używany jako węzeł magiczny (lub rodzaj krzyża) zawieszany na szyi[20].
Filar dżed – związany z kultem Ozyrysa, symbolizował trwanie[21] przedstawiając filar-drzewo, w którym Izyda ukryła niezniszczalne szczątki małżonka[c]. Wykonywany ze złota i różnobarwnych kamieni, przede wszystkim z fajansu.
Papirusowa kolumna uadż
Kolumienka (papirusowa) uadż – hieroglif w tej postaci symbolizował zieloność, świeżość, młodość[21]; jako amulet miał dawać siłę i młodzieńczy wigor[18]. Amulet symbolicznie przekazywany zmarłemu od Thota, miał też symbolizować potęgę Izydy; wykonywany z jasnozielonego (jasnoniebieskiego) fajansu lub ze szmaragdu[22].
Węzeł Izydy (tit) – przeznaczony dla zmarłych, umożliwiał swobodne poruszanie się po zaświatach z „jedną ręką w niebie, a drugą na ziemi”; jako węzeł (klamra) paska Izydy[d] miał zwykle barwę czerwoną – wycinany w karneolu, jaspisie, wyrabiany z barwionego szkła i fajansu[23]. Chronił też żyjących od złych stworzeń i mocy, symbolizując (podobnie jak anch) życie i dobrobyt[21].
Palce Horusa – wskazujący i środkowy palec, których użył dla wprowadzenia po drabinie swego ojca Ozyrysa; związane z rytuałem otwierania zmarłemu ust na sądzie Ozyrysa. Wykonywany z ciemnych kamieni (bazalt, obsydian, hematyt)[23]. Amulet dla zmarłych, umieszczany na brzuchu mumii przy otworze, którym usuwano wnętrzności; być może wyobrażał palce (ręce) balsamisty[24].
Serce (hieroglif ib) – przeznaczony dla zmarłych, zabezpieczał serce, służył w rytuałach magicznych ("otwarcie ust i oczu"); wykonywany najczęściej z lapis lazuli, karneolu[25].
Skarabeusz – amulet chroniący serce zmarłego, wykonywany z zielonego bazaltu lub granitu, niebieskiej masy szklanej lub barwnego fajansu; noszony także przez żywych (często szmaragdowy). Nakładany z zastosowaniem dłuższej ceremonii magicznej[26]. Częsty również w kolorze czarnym (głównie z serpentynu) łączonym symbolicznie z płodnością[27]. Poza zasadniczą formułą przewidzianą dla pośmiertnego rytuału „ważenia serca” oraz innymi formułami modlitewnymi i imionami szczególnymi (np. władców), także na nim umieszczano wizerunki (albo imiona) rozmaitych bóstw[28].
Bes – odstraszający złe demony amulet w postaci pokracznego bóstwa dzieci, tańca i gier; występuje od Nowego Państwa, niezwykłą popularność zyskał w czasach późniejszych aż po okres rzymski[29].
Toeris – amulet przeznaczony dla kobiet, głównie w ciąży i karmiących; używany od końca Starego Państwa, również szczególnie popularny w czasach późniejszych, gdy Toeris wraz z Besem należała do ulubionych bóstw domowych[30]. Wykonywany najczęściej z zielonego i niebieskiego fajansu lub masy szklanej[31].
Izyda z Harpokratesem
Harpokrates – popularny w okresie ptolemejskim amulet „małego Horusa”, według Greków dający moc zachowania i strzeżenia tajemnicy[32].
Thot – amulet bóstwa wiedzy, nauki i mądrości, zapewniający niezwykłe przymioty umysłowe i duchowe (talent, sprawiedliwość); w czasach późniejszych wykonywany głównie z barwnego fajansu.
Izyda z Horusem – amulet ochronny, związany m.in. z legendą o Izydzie ukrywającej się na bagnach Delty z Horusem ukąszonym przez skorpiona, który wskutek zaklęć Thota ozdrowiał po wypłynięciu jadu z rany, stając się symbolem zwycięstwa nad truciznami[33][34].
Horus (dziecię) na krokodylach – wyobrażenie Horusa-dziecka (czasem w otoczeniu innych bóstw albo symboli ochronnych), trzymającego w rękach węże lub parę noży. Popularny w okresie późnym i ptolemejsko-rzymskim, amulet zapewniał ochronę przed krokodylami, jadowitymi wężami i skorpionami[33].
Imset, Hapi (syn Horusa), Duamutef, Kebehsenuf – amulety dla zmarłych, które weszły w użycie w Okresie Późnym, często zastępowane fajansowymi plakietkami noszącymi wyobrażenia tych synów Horusa, symbolizujących cztery strony niebios (zarazem bóstw funeralnych, chroniących usunięte wnętrzności zmarłego: wątrobę, płuca, żołądek i jelita)[33][35].
Wepwawet – pomocny zmarłemu przy ceremonii „otwarcia ust”[36] amulet bóstwa wyobrażanego w postaci czarnego psa i jako „Otwierający Drogi” uważanego za przewodnika zmarłych w życiu pozagrobowym[37].
Apis – figurka byka będącego dla żyjących symbolem sił witalnych i płodności, w kulcie zmarłych łączony z Ozyrysem i bóstwem nekropolii Sokarisem[38].
Inne symboliczne wyobrażenia
korony królewskie i kartusz
naszyjnik
podgłówek
stopnie (schody)
drabina
sęp
głowa węża (dwugłowy wąż)
Uwagi
↑W większości pozyskiwane (z wyjątkami – np. lapis lazuli) na własnym obszarze (F. Daumas, dz. cyt., s. 179).
↑Dzięki swej cenionej barwie jasnoniebieskiej był symbolem niebiańskiej radości, a nawet bogów nazywano „Tymi od turkusa” (F. Daumas, dz. cyt., s. 360).
↑Według innej, złożonej interpretacji symbolizował Ptaha i był słupem, na którym w czasach Starego Państwa w Memfis składano kłosy (snopy) zboża, co zapoczątkowało tam rytuał „podniesienia dżed” odprawiany przez faraona. W czasach Nowego Państwa Ptah uległ jednak połączeniu z Sokarisem, kojarzonym z Ozyrysem (A. Russo Pavan: Tajemna wiedza Egiptu, dz. cyt., s. 110).
↑Odpowiadający graficznie ideogramowi wyobrażającemu „koło ratunkowe” wykonane ze zgiętej wiązki papirusu, wyrażał bezpośrednio pojęcie „ochrona” (K. Myśliwiec: Święte znaki Egiptu. Warszawa: Iskry, 1990, s. 62).
_amulet_MET_DP109370.jpg)
