Alfabet turkmeński

Alfabet turkmeński – alfabet, obecnie oparty na alfabecie łacińskim, używany do zapisu języka turkmeńskiego. Historycznie była także używana cyrylica oraz alfabet oparty na piśmie arabskim, który jest obecnie używany poza Turkmenistanem.

Alfabet arabski

W okresie kształtowania się języka turkmeńskiego w XVIII—XIV stuleciach do jego zapisu wykorzystywano litery arabskie[1]. Już u schyłku XVIII wieku istniał obszerny dorobek literacki w języku turkmeńskim. Co prawda, pod koniec XIX wieku odsetek analfabetyzmu wśród Turkmenów wynosił ponad 99%, wydawanie książek było utrudnione, a pierwszy elementarz w języku turkmeńskim ukazał się dopiero w 1913 roku. Pierwsza gazeta zaś w 1914 roku[2].

Pismo arabskie jednak nie jest dobrze dostosowane do zapisu języków turkijskich, ponieważ jest bogate w znaki do zapisu spółgłosek charakterystycznych przede wszystkim dla języka arabskiego, ale kiepsko odwzorowuje samogłoski, których w języku turkmeńskim jest aż dziewięć (i ma także znaczenie iloczas)[3].

W roku 1922 oraz 1925 doszło do reform ortografii, w wyniku których usunięto zbędne litery i wprowadzono nowe, odwzorowujące turkmeńskie fonemy, za pomocą znaków diakrytycznych[4].

Turkmeni w Afganistanie, Iranie i Iraku nadal zapisują swój język pismem arabskim[1].

Cyrylica

Pod koniec lat 30. XX wieku w ZSRR rozpoczęto przygotowania do wprowadzenia cyrylicy, opartej na alfabecie rosyjskim, jako systemu pisma dla języków mniejszościowych ZSRR. Realizowana ją pod nadzorem komisji rządowych w poszczególnych republikach związkowych. Oficjalnie uzasadniano ją potrzebą ujednolicenia systemów pisma i korzyściami typograficznymi, jednak nieujawnionym celem było umocnienie pozycji języka rosyjskiego w społeczeństwie[5].

W Turkmeńskiej SRR przejście na pismo cyrylickie dokonano w 1940 roku. Jedyną zmianą, jaką od tego momentu wprowadzono do alfabetu, było przeniesienie litery Ъ z końca na pozycję zgodną z jego miejscem w alfabecie rosyjskim[4].

А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж
Җ җ З з И и Й й К к Л л М м Н н
Ң ң О о Ө ө П п Р р С с Т т У у
Ү ү Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ
Ы ы Ь ь Э э Ə ә Ю ю Я я

W 2000 roku cyrylica turkmeńska została całkowicie wyeliminowana z oficjalnego użytku[6].

Alfabet łaciński

Wprowadzenie reform alfabetu arabskiego w Turkmenistanie miało charakter przejściowy. Pierwsza próba zastąpienia go alfabetem łacińskim okazała się nieudana. W rezultacie, w 1928 roku do zapisu języka turkmeńskiego wprowadzono janalif, który później wycofano na rzecz cyrylicy[7].

Po uzyskaniu niepodległości przez Turkmenistan po rozpadzie ZSRR, w 1993 roku rozpoczęto program państwowy, mający na celu wdrożenie nowego alfabetu opartego na łacińskim. Równocześnie prowadzono systematyczne usuwanie rusycyzmów z języka turkmeńskiego. Działania te odbywały się niezależnie od opinii i zapotrzebowania społecznego, a wszelkie decyzje były podejmowane bezpośrednio przez prezydenta Turkmenistanu[5].

Grupa naukowców z Instytutu Językoznawstwa pod przewodnictwem M. Söyegova opracowała pierwszy wariant nowego alfabetu, który opublikowano w gazecie „Türkmenistan” 19 sierpnia 1992 roku. W tym samym roku zaproponowano również szereg innych projektów[6]. Miał następujący skład: A a, B b, C c, D d, E e, Ea ea, F f, G g, H h, I i, J j, Jh jh, K k, L l, M m, N n, Ng ng, O o, Q q, P p, R r, S s, Sh sh, T t, Ts ts, U u, V v, W w, X x, Y y, Z . Charakterystyczną cechą tego projektu było nietradycyjne zastosowanie znaków Q, V, X — miały one zastąpić samogłoski Ө, Ү, Ы[8].

Turkmeński banknot o nominale 500 manatów z 1995 roku, zawierający napis „BÄ$ ¥ÜZ MANAT”, w którym wykorzystano litery $ i ¥.

W styczniu 1993 roku w Turkmeńskiej Akademii Nauk odbyło się posiedzenie dotyczące nowego alfabetu, na którym powołano komisję do jego opracowania. Przewodniczącym komisji został Sarparmyrat Nyýazow, prezydent Turkmenistanu. W lutym w prasie przedstawiono świeżo opracowany alfabet, który zatwierdzono 12 kwietnia 1993 roku[6]. Miał następujący skład: A a, B b, Ç ç, D d, E e, Ä ä, F f, G g, H h, I i, J j, £ ſ, K k, L l, M m, N n, Ñ ñ, O o, Ö ö, P p, R r, S s, $ ¢, T t, U u, Ü ü, W w, Y y, ¥ ÿ, Z z. Charakterystyczną cechą tego alfabetu było wykorzystanie znaków dolara, jena i funta jako liter[8].

Po sześciu latach w alfabecie wprowadzono zmiany, m.in. zastąpiono nietradycyjne litery, dzięki czemu przybrał współczesną postać[8]. Wyróżnia się na tle pozostałych alfabetów turkijskich zastosowaniem haczków.

A a B b Ç ç D d E e Ä ä F f
G g H h I i J j Ž ž K k L l
M m N n Ň ň O o Ö ö P p R r
S s Ş ş T t U u Ü ü W w Y y
Ý ý Z z

Od 2000 roku jest jedynym oficjalnie dopuszczalnym środkiem do zapisu języka turkmeńskiego[6].

Zestawienie

Łacinka[9] Cyrilica[9]
1940–1993 		Alfabet arabski IPA[3]
Obecna,
od 1999 		1993–1999 1992 Janalif[2]
1929–1940 		w ZSRR[4]
1923–1929 		w Iranie[10]
A a А а آ ع آ [a]
B b B ʙ Б б ب [b]
Ç ç C c Ч ч چ [tʃ]
D d Д д د [d]
E e Э э
Е е 		ٱ اِ / ه [e]
Ä ä Ea ea Ә ә Ә ә أ [æ]
F f Ф ф ف [f]
G g Г г گ [g~ʁ]
G g Ƣ ƣ Г г غ
H h Х х ح ە ح [h~x]
H h X x Х х خ
I i И и ى اى [i]
J j Ç ç Җ җ ج [dʒ]
Ž ž £ ſ Jh jh Ƶ ƶ Ж ж ژ [ʒ]
K k К к ک ك [k]
K k Q q К к ق [q]
L l Л л ل [l]
M m М м م [m]
N n Н н ن [n]
Ň ň Ñ ñ Ng ng Ŋ ŋ Ң ң ڭ نگ [ŋ]
O o О о او اوْ / وْ [o]
Ö ö Q q Ө ө Ө ө اۇ اؤ / ؤ [œ]
P p П п پ [p]
R r Р р ر [r]
S s С с ث س ص [θ]
Ş ş $ ¢ Sh sh Ş ş Ш ш ش [ʃ]
T t Т т ط ت ت [t]
U u У у او اۇ / ۇ [u]
Ü ü V v Y y Ү ү اۇ اۆ / ۆ [y]
W w V v В в و [w~v]
Y y X x Ь ь Ы ы ى اؽ [ɯ]
Ý ý ¥ ÿ Y y J j Й й ي ی [j]
Z z З з ظ ض ذ ز [ð]

Przypisy

  1. ↑ a b Языки народов Российской Федерации и соседних государств, t. 3, Moskwa: Наука, 2005, s. 135, ISBN 5-02-011237-2 (ros.).
  2. ↑ a b Магомет Измаилович Исаев, Языковое строительство в СССР: процессы создания письменностей народов СССР, Moskwa: Наука, 1979, 85—90 (ros.).
  3. ↑ a b Turkmen [online], www.languagesgulper.com [dostęp 2024-12-17].
  4. ↑ a b c Бяшим Чарыяров, Из истории туркменского алфавита, [w:] Николай Баскаков (red.), Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР, Moskwa: Наука, 1972, 149—156 (ros.).
  5. ↑ a b Кириллизация: символ единства народов, укрепление унитарного государства, попытка алфавитной гомогенизации, [w:] Павел Дятленко, Языковые реформы в Центральной Азии [dostęp 2024-12-19] (ros.).
  6. ↑ a b c d Muratgeldi Söyegov, Новый туркменский алфавит: некоторые вопросы его разработки и принятия [online] [zarchiwizowane z adresu 2015-04-02] (ros. • turkm.).
  7. ↑ Павел Дятленко, Языковые реформы в Центральной Азии [online], s. 87 [dostęp 2024-12-19] (ros.).
  8. ↑ a b c Michael Everson, Some Türkmen alphabets [online], Unicode Consortium, 1 czerwca 2000 [dostęp 2024-12-26] (ang.).
  9. ↑ a b Turkmen [online], Eesti Keele Instituut [dostęp 2024-12-26] (ang.).
  10. ↑ Mahmyt Atagazly, "Guideline for Writing Turkmen Correctly (راهنمای نوشتار درست ترکمنی / تورکمن یازوو قاداالری / Türkmen Ýazuw Kadalary)" [online], 2010 [zarchiwizowane z adresu 2021-10-05].