Aerofony

Niektóre aerofony z grupy dętych właściwych

Aerofony (gr. aeros = powietrze, gr. phonē = głos[1][2]) – w klasyfikacji naukowej grupa instrumentów muzycznych, w których podstawowym źródłem dźwięku (wibratorem) jest drgające powietrze[2][3]. Grupa aerofonów obejmuje instrumenty dęte (dźwięk powstaje w nich w wyniku zadęcia), w których powietrze ograniczone jest kanałem formującym tzw. słup powietrza (np. w trąbce, klarnecie, oboju i flecie), oraz instrumenty, w których powietrze drga w przestrzeni nieograniczonej (np. bat[4], czurynga, fisharmonia, akordeon, regał[5])[2][6].

W starszych opracowaniach dotyczących instrumentów muzycznych aerofony utożsamiane były z instrumentami dętymi[7][8][9][10][11]. Opublikowana w 1914 klasyfikacja naukowa, oraz współczesne opracowania instrumentoznawcze i instrumentologiczne wskazują instrumenty dęte jako część zbioru aerofonów, którego dopełnieniem są aerofony wolne[2][6][3].

Budowa i zasada działania

Czurynga – aerofon wolny

Budowa i zasada działania aerofonów z podgrupy dętych właściwych opisana jest w artykule instrumenty dęte.

W aerofonach wolnych, wibracje powietrza wzbudzane są poprzez bardzo szybkie przemieszczanie całego instrumentu lub jego części[2]. W czuryndze, falę akustyczną wytwarza wiszący na sznurku kawałek drewna, który wprawiany jest w ruch obrotowy wokół dłoni instrumentalisty oraz ruch wirowy, wokół własnej osi[5]. Na podobnej zasadzie działają przedmioty o niemuzycznym zastosowaniu podstawowym, m.in.: bąk dziecięcy, szabla oraz bat[12] – cykliczna zmiana gęstości powietrza, której efektem jest fala dźwiękowa powstaje, kiedy mija ono ostrą krawędź przedmiotu[3]. Wysokość dźwięku tego typu instrumentów zależy od ich kształtu i prędkości przemieszczania[2]. W fisharmonii, akordeonie, regale oraz w stroikowych piszczałkach organowych, drgania powietrza wzbudzane są stroikiem, który podobny jest w budowie do klarnetowego, ale o wysokości dźwięku decyduje konstrukcja stroika, a nie gabaryty korpusu formującego słup powietrza[5].

Podział

Akordeon – aerofon wolny
Jednostroikowy klakson używany we wczesnych samochodach – aerofon wolny
Trąbka – aerofon z podgrupy labrosonów – instrumentów z wargami jako stroikami

Hornbostela-Sachsa

W opracowanej w 1914 przez Ericha Moritza von Hornbostela i Curta Sachsa, zrewidowanej w 2001 przez Konsorcjum MIMO(inne języki) klasyfikacji naukowej aerofonom przypisany jest identyfikator główny 4 i kolejno[13]:

  • 41: Aerofony wolne – wibrujące powietrze nie jest ograniczone przewodem instrumentu,
    • 411: Aerofony wolne dyslokujące powietrze – strumień powietrza uderza w ostrą krawędź lub ostra krawędź jest przemieszczana przez powietrze,
    • 412: Aerofony wolne interrupcyjne – strumień powietrza jest periodycznie przerywany,
    • 413: Aerofony wybuchowe – powietrze jest pobudzane do wibracji poprzez pojedyncze pobudzenie zagęszczającym powietrze uderzeniem,
  • 42: Instrumenty dęte właściwe – powietrze wibruje wewnątrz samego instrumentu.
    • 420: Instrumenty krawędziowe, które nie są fletami – wabiki myśliwskie na kaczki,
    • 421: Instrumenty krawędziowe lub flety – wąski strumień powietrza jest skierowany na krawędź instrumentu dla pobudzenia słupa powietrza wewnątrz rury lub całości powietrza w jamie instrumentu,
    • 422: Piszczałki stroikowe – słup powietrza jest pobudzany do drgań przez przerywany stroikiem napływ strumienia powietrza,
    • 423: Labrosony (instrumenty stroikowe wargowe) – instrumenty z wargami jako stroikami – strumień powietrza przechodzi przez wibrujące wargi muzyka, co daje bezpośredni dostęp do mającego drgać w instrumencie słupa powietrza,
    • 424: Piszczałki membranowe – słup powietrza jest pobudzany do drgań przez okresowe uderzenia strumienia powietrza, dostępnego za pośrednictwem membrany periodycznie otwierającej i zamykającej szczelinę.

Ponadto, klasyfikacja Hornbostela-Sachsa wprowadza przyrostki definiujące dodatkowe parametry[14]:

  • -1: wibracje są sprzężone z przetwornikiem dla uzyskania sygnału elektrycznego, emitowanego poprzez wzmacniacz i głośniki,
  • -4: ze zmianą długości przewodu instrumentu (z krąglikami itp.) przygotowaną, aby uzyskać przewidziany do gry strój nominalny,
  • -5: z komorą powietrzną (kapsułą),
  • -6: ze zbiornikiem powietrza,
  • -7: z otworami bocznymi zatykanymi palcami,
  • -8: z klawiaturą,
  • -9: z napędem mechanicznym.

Praktyczny

Podział uwzględniający konstrukcję oraz sposób wzbudzania dźwięku stosowany jest do podgrupy 42 (instrumenty dęte właściwe) i opisany jest w artykule instrumenty dęte[2].

Historia

„Ekstaza św. Cecylii(inne języki)” (ok. 1514) – obraz Rafaela, na którym św. Cecylia trzyma portatyw – instrument muzyczny z grupy aerofonów wolnych
 Zobacz też: Historia instrumentów dętych.

Aerofony to najstarsze po idiofonach instrumenty muzyczne[12]. Ich geneza sięga prehistorii i związana jest z czynnikami rytualnymi[15]. Aerofony były wykonywane z części roślin (piskawki ze źdźbła trawy[16], prymitywne trąbki ze zwiniętego liścia trzciny lub pustej gałęzi[17], czurynga z kawałka ponacinanego drewna[18]) lub ze zwierzęcych i ludzkich kości (piszczałki o zadęciu krawędziowym i poprzecznym[19])[2]. W starożytności istniały już wszystkie rodzaje współczesnego instrumentarium dętego[12]. W historii muzyki aeorofony zaczęły odgrywać ważną rolę w okresie baroku, kiedy były najważniejszym składnikiem instrumentarium kapel[20]. Od epoki romantyzmu stanowią jedną z głównych grup orkiestry symfonicznej[2].

Przypisy

  1. ↑ aerofony, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-11-14].
  2. ↑ a b c d e f g h i Chodkowski 2006 ↓, s. 15.
  3. ↑ a b c Vogel 2015 ↓, s. 18.
  4. ↑ bat, [w:] Polskie ludowe instrumenty muzyczne [online], NIMiT [zarchiwizowane z adresu 2024-03-03].
  5. ↑ a b c Sachs 2005 ↓, s. 440.
  6. ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 438–440.
  7. ↑ Buchner 1995 ↓, s. 10.
  8. ↑ Drobner 1997 ↓, s. 32.
  9. ↑ Ekiert 2006 ↓, s. 9.
  10. ↑ Sikorski 1975 ↓, s. 110.
  11. ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 16, 208.
  12. ↑ a b c Śledziński 1981 ↓, s. 16.
  13. ↑ Vogel 2015 ↓, s. 9.
  14. ↑ Vogel 2015 ↓, s. 24.
  15. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 26, 30, 32, 35, 38.
  16. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 30.
  17. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 38.
  18. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 32.
  19. ↑ Sachs 2005 ↓, s. 35.
  20. ↑ Wełpa i Sadura 1996 ↓, s. 12.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

  • Aerofony, [w:] Polskie ludowe instrumenty muzyczne [online], NIMiT [zarchiwizowane z adresu 2024-03-15].
Grupy instrumentów muzycznych w systematyce Curta Sachsa