L’aquitan^[1] es una lenga anciana que sembla èsser vesina del basc e un substrat del gascon. Seriá estat parlat pels aquitans abitants un airal que correspond a las províncias romanas de Gàllia Aquitània puèi de Novempopulània: entre Pirenèus e Garona, airal mai tard conegut jol nom de Vasconia, abans la conquèsta romana e benlèu fòrça mai tard fins a l’Edat Mejana anciana.

Se sap pas gaire de la quita lenga mas son airal es plan establit per la preséncia de caractèrs aquitans dins la toponimia. Cobrís subretot l'airal linguistic de Gasconha e Bascoat. Los rèstes arqueologics, la toponimia e l'istòria semblan suggerir qu'èra un dialècte o un grop de dialèctes de lenga protobasca, d'ont lo nom de basc arcaïc^[2]. Las pròvas mai importants son d'inscripcions latinas Votivas e Funeràrias trobadas en Nautas Pirenèus que contenon fins a dos cents noms personéls o noms de dieus. Un dels dialèctes del basc permetèt de donar un sens a aqueles noms. Mas es possible qu'al contrari siá una lenga anteriora que faguèt manlèus al basc^[3].

Lo tèrme « aquitan » tanben foguèt emplegat al sègle XIX per nomerar tot^[4] o partida^[5] del gascon parlat en Aquitània.

L'origina d'aquela lenga es desconeguda e se confond amb aquela del basc. Se consideram que l'aquitan s'apròcha mai o mens de l'aujòl de la lenga basca, existís alara fòrça teorias sus son origina. Entre autres ipotèsis, se dich que lo pòble protobasc, present abans los Cèltas, davalanvan simplament dels abitants preïstorics (al mens que ne siá que pas d'una partida d'entre eles). Se seriá trapat de mots pròches dins los monts del Caucàs alar qu'i a pas de migracion coneguda e/o istorica entre aquelas doas regions fòrça alunhadas: lo meteis fenomèn de conservacion de la lenga de las populacions preïstoricas podèt s'i produire; aquel argument se cal relativizar, d'un costat a causa d'aquela proximitat es ipotetic, d'autre costat a causa de las fòrça lengas del Caucàs ne son pas originari. Lo lingüista e bascològ francés Michel Morvan supausa un vast substrat preindoeuropèu s'espandissent sus gaireben tota Eurasia, d'ont los tèrmes comuns levats en basc e dins las lengas del Caucàs, mas tanben dravidian, en Asia centrala, en burushaski e quitament al delà cap a l'Asia extrèma orientala. Cf. per exemple la correspondéncia malés /indonesian biji = gran, tagalòg binhi "id." e basc *binhi > bihi "id." o lo waray guti "pichon, pauc" e basc guti "id.". Cal comprene qu'i a de parentats pròches e de parentats alunhadas (tèrmes preïstorids residuals). Alara d'entre las parentats mai pròchas i a lo paleosarde que d etèrmes son identics al basc: aritz "garric", ospile "luòc fresc", gorru "roge" (basc gorri), berri, etc.

I a d'autres ipotèsis e teorias sus l'origina de l'aquitan:

• lo protobasc es una lenga portada dels pòbles qui se son establits dins la zona a la fin del paleolitic superior La teoria s'apièja sus l'observacion de Miguel de Barandiaran segon que aitz, aitzur, aizkora significan respectivément « pèira », « aissada » e « destral ». Sols de pòbles que coneisson pas lo metal utilisariá la meteissa raíç per « pèira » e « destral »; cal pasmens notar que las aisinas de pèira aviá tanben, e per definicion, lo Neolitic;
• l'aquitan seriá ligat a las lengas caucasencas (que l'apartenença a una sola familha es pas mostrada). Segon unes autors, l'aquitan amb l'etrusc e d'autras lengas desapregudas, forman superfamilha dené-caucasenca. De representants modèrnes d'aquela familha serián, entre autres, de lengas caucasencas, lo burushaski e la lenga dels Amerindians de la familha na-dené en America del Nòrd. Pasmens, l'ipotèsi de la familha dené-caucasenca es fòragetada per la majoritat dels lingüistas;
• l'aquitan seriát arribat del nòrd de l'Africa. Aquela teoria es relativa al grop vasco-iberic, que vei en l'ibèr una lenga parenta al basc (una teoria popularizada per Humboldt). Alara los Bascs e los Ibèrs serián parents als Berbèrs e a d'autras lengas africanas.

Totas aquelas teorias son remandadas per manca de pròvas, levat lo vasco-iberic. Aquela darrirèra es la sola teoria que contunha a èsser fòrça discutida dins los cercles dels lingüistas qu'ambedoas lengas an de similituds sufisentas per establir un cert tipe de relacion. Mas lo basc modèrne ajudèt pas gaire a la compreneson de tèxtes ibèrs que demoran plan escurs.

Tanben existís d'indicis d'una relacion plan ancianas entre los Aquitans, los Ibèrs e los pòbes de la còsta cantabrica, anteriora a las invasions indoeuropèas dels Cèltas. De grops de consonantas coma lo -sc- dins los noms de tribús, e la sonorizacion de la sequéncia -nt- indoeuropèa en -nd-, e las semblanças entre de noms de dieus lusitanians e aquitans son unes dels elements qu'apièjan aquela afirmacion.

Sembla que l'airal de l'Aquitan e dels Pirenèus siá estat fòrça romanizat, en consequéncia la lenga a pas subreviscut dins gairetot lo territòri (ara dominat per de lengas romanas coma l'occitana gascon, lengadocian, o aragonés, o lo catalan). Al subjècte del basc parlé en Iparralde (lo Bascoat nòrd) seriá una subrevivença de l'espandiment originala de la lenga a l'epòca romana. Pasmens, i aurà pas de coïncidéncias sistematicas entre la localizacion actuala de basc e aquela ont lo protobasc seriá estat parlat al moment de la conquèsta romana: los tèxtes antics de l'actual Bascoat de l'Oèst son pas en basc e fòrça elements toponimics son indoeuropèus, çò qu'explica la teoria de l'euskarizacion tardièra.

En Hegoalde (Bascoat del sud), semble que la lenga se siá quitament espandida, arribant a l'Edat Mejana anciana a son espandiment maximal. Lo basc s'èran espandit dins de zonas de La Rioja e Burgos, per se retirar enseguida. Le procediment de retirada qu'es pas clar foguèt arrestat per las recentas mesuras de proteccion.

Se lo rapòrt amb lo protobasc es acceptat, alara la lenga aquitaina auriá pas cap d'autra lenga relativa coneguda pel mond. Es un isolat. Lo gascon, pasmens s'es de lenga romana, conten un lexic, una gramatica e una sintaxa que se pòt explicar sonque per un substrat aquitan. Per analogia, lo basc actual podèt identificar un cert nombre de mots d'origina aquitània dins le gascon. Pasmens se de mots gascons d'origina aquitània se retrapan quitament pas dins lo basc modèrne. Lo lengadocian miègjornal possedís de singularitats identicas al gascon qu'explicarián per l'influéncia aquitània.

Lo rapòrt de l'aquitan amb le basc modèrne se pòt veire aisidament:

L'utilizacion d'aqueles mots e dels elements dins los noms en basc medieval es plan coneguda, çò que mòstra qu'i a una continuitat istorica en lo camp lingüistic entre l'èra preromana e l'Edat Mejana. Pasmens, de noms aquitans an pas cap d'equivalent modèrne.

Fòrça noms en aquitan, subretot los noms de dieus, son d'origina ibèra. Comparam de noms d'aquitan de basas antroponimics ibèrs.

I a de signes de relacion entre Occitània e los Bascs dempuèi de temps fòrça ancians. Pendent la conquèsta romana de Gàllia per Juli Cesar, la Gàllia Aquitània èra lo territòri entre Garona e Pirenèus. Abitat per una tribú de cavalièrs, Cesar diguèt qu'aqueles darrièr èran fòrça destriats en cotumas dels autres Galleses e lor lenga diferenta de la lenga celtica de la Gàllia. Lo fach que pendent l'Edat Mejana, aquel territòri se nomenava Gasconha, un nom venent de Vasconia, e pareissent al mot basc, a pas cap de valor per l'Antiquitat, qu'aquel tèrme ven de l'invasion dels Vascons en 587 (abans, se nomenava la region Novempopulània). Fòrça signes indican que l'aquitan seriá estat parlat pels Pirenèus, al mens fins al Val d'Aran. Los noms de luòc que s'acaban per -os, -osse, -ons, -ost e -once son considerats coma d'origina aquitània.

La situacion al sud dels Pirenèus es fòrça mens clara que las informacions istoricas son limitadas. Los Caristas, los Varduls e los Autrigons, qu'ocupèron gaireben tota la region oèst, del Bascoat istoric, son mai sovent considerats coma d'Indoeuropèus (tot coma los Cèltas) e los aujòls dels Cantabres, abitant ami a l'oèst. Una meteissa lenga pòt èsser parlada per d'etnias fòrça diferentas e al contrari una meteissa etnia pòt aver adoptat una lenga diferentas segon la region: de biais general, cal donc plan destriar las doas. En efièch, una lenga fòrça parlada pòt se substituir a las lengas localas que s'atudant. D'etnias diferentas poirán donc l'adoptar par comoditat e, al contrari, de populatcons d'una meteissa etnia mas separadas acaban per parlar pas mai que la lenga dominanta de lor region. Per exemple un bascofòn podava èsser pas Basc e un Basc actual pòt parlar pas la lenga basca.

Pel periòde postroman, los primièrs tèxtes coneguts - coma aqueles de la region del Guipuscoa - venon pas d'abans l'Edat Mejana. Çò que fa mai delicata l'identificacion de la lenga parlada dins aquela region, mas fa pensar que lo territòri èran benlèu pas poblat bascofòns (teoria l'euskarizacon tardièra). Los Vascons, qu'ocupavan la Navarra actuala, son mai sovent assimilats als Bascs (Vascos), lor nom essent l'una de las pròvas mai importantas. En 1960, una estèlas amb de noms aquitans foguèron trobadas a Lerga e poiriá enforçar l'idèa que los Bascs e Aquitans èran pròches.

• Aquitans
• Bascs
• Euskarizacon tardièra
• Gàllia Aquitània
• Gasconha
• Gascons
• Ibèrs
• Lenga basca
• Gascon
• Lenga ibèra
• Novempopulanie
• Protobasc
• Vascons
• Lingüistica
  • Lista de lengas del Mond
    • lenga per familha

• Système universitaire de documentation
  
• (fr) (es) (en) (pt) [1] Le blog sur l'origine aquitaine du basque
• (fr) La lenga aquitània sintèsi al subjècte.
• (es) Imatges d'inscripcions en aquitan.
• (es) La lenga aquitània per Jesús Rodríguez Ramos.
• (en) L'istòria del Basc, una pagina de Larry Trask.

• (en) Robert Lawrence "Larry" Trask, The history of Basque, London, New York, Routledge, 24 décembre 1996, 458 p. (ISBN 0415131162 et 9782908132014, OCLC 34514667, lire en ligne)
• Koldo Mitxelena (1954) De onomástica aquitana, dans les Pyrénées 10, 409-458
• Joaquín Gorrochategui (1993) La onomastica aquitana y su relación con la ibérica, dans Lengua y Cultura en la Hispania Preromana, p. 609-634.
• Michel Morvan (1996) Les origines linguistiques du basque, Bordeaux.
• (de+en) Theo Vennemann gen. Nierfeld et édité par Patrizia Noel Aziz Hanna, Europa Vasconica, Europa Semitica, Berlin; New York, De Gruyter Mouton - Walter de Gruyter, coll. « Trends in Linguistics: Studies & Monographs », juillet 2003, 977 p. (ISBN 311017054X et 9783110170542, OCLC 52257716, lire en ligne)
• (es) Luis Núñez Astrain, El euskera arcaico : extensión y parentescos, Tafalla, Txalaparta, novembre 2003, 390 p. (ISBN 8481363006 et 9788481363005, OCLC 54773940, lire en ligne)
• (en) José Ignacio Hualde, Joseba Andoni Lakarra et Larry Trask, Towards a History of the Basque Language, Amsterdam; Philadelphia, John Benjamins Publishing, 1995, 365 p. (ISBN 9027236348 et 9789027285676, OCLC 709596553, lire en ligne)