Den Ham is een gehucht in de gemeente Westerwolde in de provincie Groningen. Het ligt direct ten noorden van Bellingwolde, langs de Hamsterweg, parallel met de Duitse grens en het B.L. Tijdenskanaal.
De naam komt van ham, dat 'hoek, landtong, afgebakend stuk weiland' betekent. Het dorp ontstond vermoedelijk in de vijftiende eeuw aan de rand het voormalige hoogveen; door het ontstaan van de Dollard moesten de bewoners van de lager gelegen streken langs de Westerwoldsche Aa naar hogere gronden uitwijken. In 1498 wordt het dorp als Upham betiteld, later ook als In den Ham, Nyeham[1] of Bellingwolderham; dit ter onderscheiding van Houwingaham of Utham. Den Ham behoorde echter vanouds tot het kerspel Bellingwolde, in tegenstelling tot Hamdijk, dat een restant van het vroegere kerspel Houwingaham vormt. Daarnaast werd ook het vroegere dorp Wynedaham (Nieuw-Beerta) ook wel als In den Ham of Beertsterham betiteld.
Den Ham kreeg vermoedelijk in 1527 een eigen kerk, die in plaats kwam van de verdwenen van Houwingaham, net als zijn voorganger gewijd aan Sint Jacob.[2] In 1538 was sprake van de carspele van bellinck wolt ende den Ham. Inderdaad gold Den Ham in 1556 als een van de kerspelen van Westerwolde cum annexis. De parochie Ham wordt - samen met het oude kerspel - vermeld in een lijst van parochies in het nieuwe bisdom Groningen uit 1561. Daarna zwijgen de bronnen.[3] In 1596 wordt gesproken over de rechter to Bellinckwoldt, Ham unde Bleyham; in 1629 had Den Ham nog eigen volmachten.[4]
Ter hoogte van de oudste Dollarddijk werd de opmars van de Dollard rond 1550 tot staan gebracht. De boerderijen stonden aanvankelijk verspreid in de zogenoemde Bovenlanden, achter een (vermoedelijke) binnendijk - de latere Hamsterweg. Een kaart uit 1672 laat zien dat de boerderijen vermoedelijk nog op het hoogveen stonden, omringd door bomen of houtwallen.[5]
Langs deze binnendijk werd omstreeks 1657 het Hamsterdiep als nieuwe uitwatering van Bellingwolde gegraven. Het Hamsterdiep kwam via het Langediep (Lupkediep) uit in het Bellingwolderzijldiep, dat via een duiker onder de Westerwoldse Aa werd geleid en op zijn beurt bij Hongerige Wolf in zee uitmondde. De meeste boerderijen verhuisden vervolgens naar de Hamsterweg; een klein aantal bleef achter in het gehucht Lutje Ham. Andere boerderijen zijn in de 17e eeuw naar Koudehoek verplaatst. De opstrekkende heerden van Den Ham en Koudehoek lagen door elkaar en wisselden elkaar af.
Rond 1800 hadden Den Ham, Koudehoek en Hamdijk ieder een eigen buurtgilde.
De Hamsterweg door Den Ham werd deels in 1892 en voor de rest in 1913 verhard.
Er liggen twee plaatsen Den Ham in de provincie Groningen, de andere ligt in de gemeente Westerkwartier.
Bronnen, noten en/of referenties
- ↑ Nyeham komt voor op de bekende lijst van verdronken Dollarddorpen. Een afschrift van omstreeks 1588 uit bibliotheek van de Oost-Friese oudheidkundige Matthias von Wicht vermeldt in plaats daarvan Upeham.
- ↑ O.D.J. Roemeling, Patroonheiligen, priesters en predikanten in Groningen en Drenthe tot omstreeks 1640 (zeer voorlopige versie), Leeuwarden 2019, p. 391, suggereert dat de kerk op zijn oude plek werd herbouwd. Bewijzen daarvoor ontbreken. Gearchiveerd op 14 november 2022.
- ↑ Een kerkgebouw staat wel afgebeeld op een landkaart uit 1686 die op basis van oudere kaarten zou zijn vervaardigd. Andere kaarten geven hiervoor echter geen aanwijzingen. Groninger Archieven 1536, inv.nr. 2258: Kaart van de landen gelegen ten zuiden van de Dollard, 1686.
- ↑ Groninger Archieven 209, inv.nr. 38.
- ↑ Groninger Archieven, 817, inv.nr. 899: Kaart betreffende de herovering van de Oude Schans op de Munstersen in oktober 1672.
