PROFILPELAJAR.COM

Şahenşah

Şah Îsmaîl

Father of Kings, list of monarchs of Persia
Şahenşah ; Şah Îsmaîl; Father of Kings, list of monarchs of Persia
Navê rastî	Şah İsmayıl Səfəvi
Jidayikbûn	İsmail ibn Heydər əs-Səfəvi ; 17 tîrmeh 1487 ; Erdebîl (Aqqoyûnî)
Mirin	23 gulan 1524 ; Tewrêz Dewleta Sefewiyan
Cihê goristanê	Sheikh Safi al-Din Khānegāh and Shrine Ensemble
Hevwelatî	Dewleta Sefewiyan
Pîşe	Governor; desthilatdar; seroka/ê leşkerî ;
Xebat	Dehname ;
Meqam	list of Safavid monarchs (1501–1524) ;
Paşê	Tahmasp I
Hevjîn	Tajlu Khanum (1504–1524); Behruzeh Khanum (–1514) ;
Zarok	Tahmasp I; Sam Mîrza; Alqas Mîrza; Bahram Mîrza; Kaneş Xatûn; Perîxan Xatûn; Mahin Banu Siltan; Farangîs Xatûn; Şah Zeyneb Xatûn;
Dê û bav	Haydar alsafavi (bav); Halima Begum (dê);
Xizm	Pîroz Şah Zêrînkuleh (ancestor); Sefiyedînê Erdebîlî (bapîr); Shaykh Junayd (paternal grandfather); Uzun Hasan (maternal grandfather); Despina Khatun (dapîr) ;
Malbat	Sefewiyan
	biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Şah Îsmaîl, damezrîner û padîşahê Xanedana Sefewîyan e ku bi eslê xwe kurd e.^[1]^[2]^[3] Şah Îsmaîl wekê hikûmdarê Xanedana Sefewî ya Îranê ji sala 1501ê heta sala 1524an wekî Şahê Padîşahan (Şahanşah) hikûm kiriye.

Desthilatdariya Şah Îsmaîl di dîroka Îranê de yek ji girîngtirîn desthilatdariyên Îranê bû ku berê hatina wî yê Îranê, Îran ji sala 1501an ve bi giştî 800 sal ji aliyê Ereban ve hatibû dagirkirin. Di vê serdema dagirkirinan de Îran ji aliyê çend xelîfeyên ereb, siltanên tirk û xanên mongolan ve hatibû birevebirin. Tevî ku di nava vê serdemê de gelek xanedanên îranî bûne desthilatdar lê tenê di bin destê Bûyiyan de beşeke berfireh a Îranê bi rêkûpêk vedigere ser desthilatdariya Îraniyan (945-1055).^[4]

Xanedaniya ku ji aliyê Şah Îsmaîl ve hatiye damezrandin ku zêdetirî du sedsalan hikum bike, yek ji mezintirîn împaratoriyên Îranê bû û di dema bilindahiya xwe de di nav împaratoriyên herî bi hêz ên serdema xwe de bû ku li tevahiya Îrana îro û Rojhilata Kurdistanê Azerbaycan, Ermenistanê, piraniya Gurcistanê, Qefqasyaya Bakur, Iraq û Başûrê Kurdistanê, Kuweyt, Efxanistan û her weha li beşên Rojavayê Kurdistanê, Bakurê Kurdistanê, Pakistan, Ûzbêkistan û Tirkmenistanê hikûm dikir.

Şah Îsmaîl carek din dîsa li beşên mezin ên Îrana mezin nasnameya îranî ji nû ve da vejandin.^[5] Mîrateya Împeratoriya Sefewî vejandina Îranê weke keleha aborî ya di navbera Rojhilat û Rojava de, avakirina dewleteke bikêr û bûrokrasî ya li ser bingeha "kontrol û hevsengiyê", nûjeniyên wê yên mîmarî û parêzvaniya hunerên bedew bû.^[5]

Eslê wî

Şah Îsmaîl di 17ê tîrmeha sala 1487an de li bajarê Erdebîlê li wekê zarokê Merta û Şêx Heyder ji dayik bûye. Bavê wî, Şêx Heyder, şêxê terîqeta Sefewî (sofîyan) û Şêx Heyder kurê damezrênerê Terîqeta Sofîyan Safiyedînî Erdebîlî (1252–1334) ye ku bi eslê xwe Kurd e.^[1]^[2]^[3]

Dayika wî Merta ku bi navê Halîma Begum dihata naskirin, keça Hesenê Dirêj Uzun Hasan ku mîrê xanedana Tirkoman Aq Qoyunî bû, ji jina wî ya yewnanî ya pontî Theodora Megale Komnene bû ku bi navê Despina Xatun dihate naskirin. Despîna Xatûn keça Împarator Yûhenna IV a Trebzonê bû. Despina Xatun ji bo ku Împeratoriya Trebzonê ji tirkê osmaniyan bê parastin bi Hesenê Dirêj re bi peymanekê ji bo parastina Împeratoriya Trebzonê zewicî bû. Îsmaîl neviyê împeratorê Alexios IV yê Împeratoriya Trebzonê û padîşahê Gurcistanê Aleksander I e.

Jînenîgarî

Di sala 1488an de, bavê Îsmaîl di şerekî li Tebasaran de li dijî hêzên Şîrvanşah Ferrux Yassar û serdarê Aq Qoyunî ku federasyoneke eşîrên tirkan bû wê demê piraniya Îranê kontrol dikir, hate kuştin. Di sala 1494an de, Aq Qoyuniyan Erdebîlê dagirkirin, Elî Mîrza Sefewî ku kurê Heyder yê mezin bu kuşt û li wir neçar man ku dema Şah Îsmaîl 7 salî wî de, ji bo neyê kuştin li Gîlanê veşartin. Şah Îsmaîl li wir di bin hikûmdariya Kar-Kiya Siltan-Elî Mîrza de, hate parastin ji alimên wir perwerdehiya xwe wergirt.

Dema ku Îsmaîl gihîşt 12e saliya xwe, ji veşartgehê derket û tevî peyrewên xwe vegeriya Rojhilata Kurdistanê ya îro. Desthilatdariya Îsmaîl bi alîkariya eşîrên tirkmen qizilbaş ên Anatoliya û Azerbaycanê û eşîrên Kurd ên ku piştevanî dane Şah Îsmaîl, pêk dihat. Tirkên osmaniyên din ku li beşa Bakûrê Kurdistanê ya îro diman, li dijî desthilatdariya Şah Îsmaîl her dem di nav şer û pevçunan de bûn.

Çavkanî

^ ^a ^b Tapper, Richard (28 tebax 1997). Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan (bi îngilîzî). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-58336-7.
^ ^a ^b Linda., Dannenberg, (1997). French tarts : 50 savory and sweet recipes. Artisan. ISBN 1-885183-39-9. OCLC 35886657.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
^ ^a ^b Kamal, Muhammad (2006). Mulla Sadra's Transcendent Philosophy (bi îngilîzî). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-5271-7.
^ Elaine., Savory, (1998). Jean Rhys. Cambridge University Press. ISBN 0-511-03786-4. OCLC 614726217.{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk)
^ ^a ^b "SAFAVID DYNASTY – Encyclopaedia Iranica". web.archive.org. 25 gulan 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 25 gulan 2022. Roja gihiştinê 23 adar 2023.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)