იემენის ვილაიეთი

იემენის ვილაიეთი
არაბული ენა: ولاية الي

ოსმალური თურქული: ولايت یمن
ოსმალეთის იმპერიის ვილაიეთი

←
1872 — 1918 →
 
→
 
→
დროშა
დედაქალაქი სანა
ფართობი დაახლ. 1900 წ.:

200 000 კვ.კმ.

77 000 კვ.მლ.

ისტორია
 - დაარსდა 1872 წ.
 - მუდროსის ზავი 1918 წ.

იემენის ვილაიეთი (არაბ.: ولاية اليمن; ოსმალური თურქული: ولايت یمن, რომანიზებული: Vilâyet-i Yemen) — ოსმალეთის იმპერიის პირველი დონის ადმინისტრაციული დანაყოფი (ვილაიეთი). გავრცელებული ინფორმაციით, მე-20 საუკუნის დასაწყისში, ვილაიეთი მოიცავდა 200 000 კვ.კმ. (77 200 კვ.მლ.) ტერიტორიას.[1] 1885 წლის ოსმალეთის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, ვილაიეთის მოსახლეობის რაოდენობა შეადგენდა 2 500 000 ადამიანს.[1]

ფართოდ რომ ვთქვათ, ვილაიეთი გარშემორტყმული იყო ჩრდილოეთ მხარეს მე-20 ჩრდილოვანი პარალელით, სამხრეთი მხარეს – ადენის პროტექტორატით, დასავლეთ მხარეს – წითელი ზღვით, ხოლო აღმოსავლეთ მხარეს – 45-ე მერიდიანული აღმოსავლეთით. სამხრეთი საზღვარი დემარკირებული იყო ანგლო-თურქული სასაზღვრო კომისიის მიერ 1902-1905 წლებში, ხოლო აღმოსავლეთ ნაწილის საზღვარი გაურკვეველი იყო.[2]

ისტორია

1517 წლის იემენის ოსმალური დაპყრობისგან, ის ცნობილია, როგორც იემენის ვილაიეთი. ოსმალეთში განხორციელებული თანზიმათის რეფორმების შემდეგ, 1872 წელს ყოფილი ეიალეთისგან შეიქმნა იემენის ვილაიეთი.[3] 1830-იან წლებში, ოსმალებს დიდად დაეხმარა ზაიდის იმამატის დაშლა, რაც გამოწვეული იყო ყირიმის ომის შედეგად შიდა დანაწევრებითა და თანამედროვე შეიარაღების მიღებით. ამიტომ ოსმალები გადაადგილდნენ ჩრდილოეთ იემენში და საბოლოოდ დაიკავეს სანა,[4] რომელიც 1872 წელს გახდა იემენის ვილაიეთის დედაქალაქი. მაშინაც კი, ოსმალების კონტროლი ვრცელდებოდა ქალაქებზე, ხოლო ზაიდის იმამის მართველობა ზემო იემენში ფორმალურად იყო აღიარებული.

1872 წლიდან მოყოლებული, მას შემდეგ, რაც სანას რეგიონი პირდაპირ კონტროლდებოდა, აჰმედ მუჰთარ-ფაშამ წამოიწყო იემენის ვილაიეთის ადმინისტრირების რესტრუქტურიზაცია. შედეგად, ვილაიეთი დაიყო ოთხ სანჯაყი, ხოლო ქალაქი სანა ასრულებდა ვილაიეთის დედაქალაქის ფუნქციას.[5] 1872 წელს ასირი გახდა იემენის სანჯაყი.[6]

თურქი ოფიცრები იემენელ ჯარისკაცებთან და მილიციელებთან ერთად პირველ მსოფლიო ომამდე.

მე-19 საუკუნის ბოლოს ზაიდები აჯანყდნენ თურქების წინააღმდეგ და იმამ მოჰამედ იბნ იაჰიამ საფუძველი ჩაუყარა მემკვიდრეობით დინასტიას.[7] როდესაც იმამი იაჰია გარდაიცვალა 1904 წელს, მისი მემკვიდრე, იმამ იაჰია იბნ მოჰამედი ხელმძღვანელობდა აჯანყებას თურქების წინააღმდეგ 1904–1905 წლებში. იაჰია იბნ მოჰამედმა თურქები აიძულა მნიშვნელოვანი დათმობები მიეღოთ ზაიდების სასარგებლოდ.[7] ოსმალეთი დათანხმდა სამოქალაქო კოდექსის გაუქმებას და იემენში შარიათის აღდგენას.[7]

1906 წელს, ასირის იდრისელი ლიდერები აჯანყდნენ ოსმალების წინააღმდეგ. 1910 წლისთვის, ისინი უკვე აკონტროლებდნენ ასირის უმეტეს ნაწილს, მაგრამ ისინი საბოლოოდ დამარცხდნენ თურქი და ჰეჯაზელი ძალების მიერ.[6]

აჰმედ იზეთ-ფაშამ ბოლომდე მიიყვანა იმამ იაჰიას მიერ დადებული შეთანხმება 1911 წლის ოქტომბერში, რომლითაც იგი დროებით ზაიდების სულიერ ხელმძღვანელად აღიარეს და თანამდებობის პირების დანიშვნისა და გადასახადების აკრეფის უფლებები მიანიჭეს. ოსმალებმა შეინარჩუნეს თავიანთი სამთავრობო სისტემა იემენის სუნიტი-უმრავლესობისგან შემდგარ ნაწილებში.[7]

1914 წლის მარტში, ანგლო-თურქულმა შეთანხმებამ განახორციელა საზღვრის დელიმიტაცია იემენსა და ადენის პროტექტორატს შორის.[7] როდესაც პირველი მსოფლიო ომი დაიწყო, იმამმა იაჰიამ შეინარჩუნა ნომინალური ერთგულება სულთნის მიმართ, მაგრამ იმ დროს ეცადა მოლაპარაკებების წარმოებას ბრიტანეთთან. მეორე მხრივ, ასირი შეუერთდა ბრიტანეთს, როგორც კი ომი დაიწყო.[7] არაბულმა რევოლუციამ ჰეჯაზში იემენი მოწყვიტა ოსმალეთის იმპერიის დანარჩენ ნაწილს და იმამს მიეცა მთელს იემენს ძალაუფლების გავრცელების შესაძლებლობა.[7]

თურქული ძალები უკან გამოვიდნენ 1918 წელს და იმამმა იაჰიამ გააძლიერა კონტროლი ჩრდილოეთ იემენზე, რითაც შეიქმნა იემენის მუტავაკილიტური სამეფო.

გამგებლები

ჰუსეინ ჰილმი ფაშა, იემენის ვილაეთის გამგებელი ოსმალეთის იმპერიის დიდი ვეზირების წინაშე.

იემენის ვილაიეთის გამგებლები:[8]  

  • ქათირჯიოღლუ აჰმედ მუჰთარ ფაშა (1871 წლის სექტემბერი – 1873 წლის მაისი)
  • აჰმედ ეიუბ ფაშა (1873 წლის მაისი - 1875 წლის აპრილი)
  • მუსტაფა ასიმ ფაშა (1875 წლის აპრილი - 1879 წლის აპრილი)
  • ბოტგორიჩელი ისმაილ ჰაკი ფაშა (1879 წლის დეკემბერი – 1882 წლის დეკემბერი)
  • მეჰმედ იზზეტ ფაშა (1882 წლის დეკემბერი - 1884 წლის დეკემბერი)
  • აჰმედ ფაიზი ფაშა (პირველად) (1884 წლის დეკემბერი - 1886 წლის დეკემბერი)
  • აჰმედ აზიზ ფაშა (1886 წლის დეკემბერი - 1887 წლის დეკემბერი)
  • ტოპალ ოსმან ნური ფაშა (1887 წლის დეკემბერი - 1889 წლის ივნისი)
  • ფოტირიკლი ოსმან ნური ფაშა (1889 წლის ივნისი – 1890 წლის მაისი)
  • ბოტგორიჩელი ისმაილ ჰაკი ფაშა (1890 წლის მაისი - 1891 წლის აპრილი)
  • ჰასან ედიპ ფაშა (1891 წლის აპრილი - 1891 დეკემბერი)
  • აჰმედ ფაიზი ფაშა (მე-2 დრო) (1891 წლის დეკემბერი - 1898 წლის მაისი)
  • ჰუსეინ ჰილმი ფაშა (1898 წლის მაისი - 1902 წლის ოქტომბერი)
  • ჩერქეს აბდულა რეშიდ ფაშა (1902 წლის ოქტომბერი - 1904 წლის აგვისტო)
  • ბირენ მეჰმედ ტევფიკ ფაშა (1904 წლის აგვისტო - 1905 წლის აგვისტო)
  • აჰმედ ფაიზი ფაშა (მე-3 დრო) (1905 წლის აგვისტო - 1908 წლის ოქტომბერი)
  • არნავუდ ჰასან ტაჰსინ ფაშა (1908 წლის ოქტომბერი - 1910 წლის იანვარი)
  • კამილ ბეი (1910 წლის იანვარი - 1910 წლის აპრილი)
  • მეჰმედ ალი ფაშა (1910 წლის აპრილი - 1911 წლის ნოემბერი)
  • აკდილეკ მაჰმუდ ფაშა (1911 წლის ნოემბერი - 1918 წლის დეკემბერი)

ადმინისტრაციული დანატოყოფები

სანჯაყები, დაახლ. 1876 წ.:[9]

  1. სანაას სანჯაყი
  2. ჰუდეიდეს სანჯაყი
  3. ასირის სანჯაყი[10]
  4. ტაიზის სანჯაყი

იხილეთ აგრეთვე

სქოლიო

  1. ↑ 1.0 1.1 A. H. Keane. Asia, გვ. 459. 
  2. ↑ George Bury (December 2004). Arabia Infelix Or the Turks in Yamen. Kessinger Publishing, გვ. 19–. ISBN 978-1-4179-7518-1. ციტირების თარიღი: 2013-05-24.. 
  3. ↑ Bruce Masters (2013-04-29). The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History. Cambridge University Press, გვ. 189. ISBN 978-1-107-03363-4. ციტირების თარიღი: 2013-06-08. 
  4. ↑ Gábor Ágoston; Bruce Alan Masters (2009-01-01). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing, გვ. 603. ISBN 978-1-4381-1025-7. ციტირების თარიღი: 2013-05-24. 
  5. ↑ Caesar E. Farah (2002-06-29). The Sultan's Yemen: 19th-Century Challenges to Ottoman Rule.. I.B.Tauris, გვ. 97. ISBN 978-1-86064-767-3. ციტირების თარიღი: 2013-05-24. 
  6. ↑ 6.0 6.1 James Minahan (2002-01-01). Encyclopedia of the stateless nations. 1. A – C. Greenwood Publishing Group, გვ. 195. ISBN 978-0-313-32109-2. ციტირების თარიღი: 2013-06-01. 
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 Nikshoy C. Chatterji (1973). Muddle of the Middle East. Abhinav Publications. Abhinav Publications, გვ. 195–197. ISBN 978-0-391-00304-0. ციტირების თარიღი: 2013-06-01. 
  8. ↑ World Statesmen — Yemen.
  9. ↑ Pavet de Courteille, Abel (1876). État présent de l'empire ottoman (in French). J. Dumaine, გვ. 91–96. 
  10. ↑ Joshua Teitelbaum (2001). The Rise and Fall of the Hashemite Kingdom of Arabia. C. Hurst & Co. Publishers, გვ. 59. ISBN 978-1-85065-460-5. ციტირების თარიღი: 2013-05-24. 

ინტერნეტ-რესურსები

  • This article incorporates text from a publication now in the public domain: Wahab, R. A. (1911). "Yemen". In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica. Vol. 28 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 913.