Timor Wétan utawa Timor-Leste utawa Timor Lorosa'e iku nagara ing Asia. Nagara iki wewatesan karo Indonésia lan Australia. Wewengkon mligi dumunung ana ing sisih wétan pulo Timor, nanging saliyané iku wewengkon nagara iki uga nyakup pulo Kambing utawa Atauro, Jaco, lan eksklaveOecussi-Ambeno ing Timor Kulon. Kutha krajané yaiku Dili.
Minangka sawijining nagara sempalan saka Nagara Kesatuan Républik Indonésia, Timor Wétan kanthi resmi mardika ing tanggal 20 Mèi2002. Nalika Timor Wétan dadi anggota PBB, nagara iki mutusaké nganggo jeneng asal Portugis yaiku "Timor-Leste" minangka jeneng resmi nagara.
1999: Campuh antara pro-lan anti-kamardikan lan pangungsèn warga Timor Wétan
2002: Madegé nagara Timor Wétan
2006: Saprotelon mantan wadya nasional Timor Wétan mbaléla nuntut kaadilan; pecah konflik antara pihak pulisi kang njurung pamaréntah nglawan pihak militèr
Kepala NagaraRépublik Timor Wétan yaiku présidhèn, kang dipilih kanthi langsung kanthi mangsa ngabekti 5 taun. Sanajan fungsiné mung seremonial waé, présidhèn uga duwé hak veto undhang-undhang. Mahamantri dipilih ing pamilihan multi parté lan diangkat/ditunjuk saka parté mayoritas sawijining koalisi mayoritas. Minangka kepala papréntahan, Mahamantri ngepalani Dewan Mantri utawa Kabinet.
Parlemèn Timor Wétan mung dumadi saka siji kamar waé lan ingaran Parlamento Nacional. Anggotané dipilih kanggo mangsa kalungguhan limang taun. Jumlah kursi ing parlemèn antara 52 lan 65 nanging wektu iki cacahé ana 65. Undhang-Undhang Dhasar Timor Wétan didhasaraké konstitusi Portugal.
Angkatan Bersenjata Timor Wétan yaiku FALINTIL-FDTL (F-FDTL), déné angkatan kapulisèné yaiku PNTL (Polícia Nacional Timor-Leste).
Timor Wétan péngin bisa eksploitasi lenga patra ing tlatah Celah Timor (Timor Gap), nanging kaya-kaya angèl kanggo ngéntukaké dévisa kang gedhé ing Celah Timor amarga Australia wis ngiming-imingi Timor Wétan kanthi pengelolaané lan Australia éntuk 80% saka kasilé lan sisané diwènèhaké marang Timor Wétan. Australia uga ngalang-alangi Timor Wétan supaya ora bisa nguwasani Celah Timor kanthi penuh, kanthi ngulur-ulur wektu parampungan tapel wates nagara.
Sanajan wis mardika, Timor Wétan isih gumantung banget marang pasokan barang-barang saka Indonésia, wiwit saka bahan pangan (sembako) nganti bahan bakar lenga (BBM) mligi liwat provinsi Nusa Tenggara Wétan (Indonésia). Australia naté nyoba nguasani dhistribusi barang-barang kabutuhan sadina-dina nanging gagal amarga kelarangen lan kurang ditepungi déning rakyat Timor Wétan. Saliyané gumantung banget kanthi pulitik marang mantan panjajah Portugal, Timor Wétan ngadhopsi dhuwit dolar Amérika Sarékat minangka piranti kanggo dol-tinuku kang ngakibataké daya beli rakyat anjlok dibandingaké karo nalika isih dadi provinsi Indonésia.
Taun 2005 kang ndunungi Timor Wétan dikira-kira cacahé 1.040.880 jiwa. Padunung Timor Wétan wujud campuran antara bebrayan Melayu lan Papua. Mayoritas kang ndunungi Timor Wétan nganut agama Katulik (90%), banjur Protèstan (5%), Islam (3%), lan sisané Buda, Hindhu, lan ilèn kapercayaan (2%).
Amarga mayoritas kang ndunungi nganut agama Katulik, saiki ana rong kabiskopan (diosis) yaiku: Diosis Dili lan Diosis Baucau kang nyakup papat dhistrik pérangan wétan Timor Wétan. Basa resmi Timor Wétan yaiku basa Tetun lan basa Portugis. Déné basa Inggris lan basa Indonésia dipilih minangka basa makarya meiturut konstitusi Timor Wétan.
Basa
Wiwit mardika taun 2002, sawisé ana ing ngisor papréntahan transisi PBB ing taun 1999, dhedhasar konstitusi, Timor Wétan mung ngakoni 2 basa nasional yaiku basa Tetum lan basa Portugis. Sajeroning konstitusi disebutaké 2 basa kang didadèkaké basa makarya yaiku basa Inggris lan basa Indonésia. Sajeroning praktek sadina-dina, masarakat akèh migunakaké basa Tetum minangka basa ucap. Sauntara basa Indonésia akèh dipigunakaké kanggo nulis. Upamané bocah sekolah ing tataran SMA isih migunakaké basa Indonésia kanggo ujian pungkasan. Akèh mahasiswa lan dosèn luwih milih migunakaké basa Indonésia minangka basa pengantar lan nulis karangan ilmiah.
